نیکالای ولادیمیروویچ خانیکوف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خانیکوف، نیکالای ولادیمیروویچ،
خاورشناس، جغرافی دان و مردم شناس روسی است.
او به روایتی در ۱۸۱۹/۱۲۳۴
و به روایتی دیگر در ۱۸۲۲/۱۲۳۷
در
سنپترزبورگ ،
یا در حوالی آن شهر
به
دنیا آمد. پس از تحصیل در همان شهر و ادامه تحصیل در پاریس و بازگشت به
روسیه ، به استخدام دولت درآمد و از ۱۸۳۸/۱۲۵۴ به بعد در ایالات مختلف روسیه خدمت کرد و حدود یک سال بعد زمانی که در لشکرکشی روسیه به خاننشین
خیوه منشی فرمانده سپاه بود، به گردآوری اطلاعات مختلف درباره آن خاننشین پرداخت و
تشویق شد. در ۱۸۴۱/۱۲۵۷ هم به پیشنهاد همان فرمانده، که از نزدیکان تزار بود، به هیئتی پیوست که به سرپرستی یک مهندس
معدن عازم آسیای میانه برای مذاکرات سیاسی بود. حاصل اقامت چند ماهه
خانیکوف در بخارا، کتابی ارزشمند درباره خاننشین
بخارا بود. این اثر نخستین تحقیق موثق درباره اوضاع طبیعی و اقلیمی
بخارا ، ترکیب قومی اهالی، خصوصیات
کشاورزی ، نظام اداری و حیات فرهنگی مردم آن است
و پژوهندگانی چون بارتولد
از آن استفاده و به آن استناد کرده اند. این اثر را بارون کلمت با عنوان( بخارا: امیر و مردم آن) به زبان انگلیسی ترجمه و در ۱۸۴۵/ ۱۲۶۱ در
لندن نتشر کرد.
معاصران خانیکوف، اثر مذکور را ــکه دربردارنده اطلاعات تفصیلی متنوع و نیز نقشه های بخارا و
سمرقند و در حکم «دایرةالمعارف بخارا» بودــ به حق ارج نهادند.
خانیکوف به سبب علاقه مندی به مطالعات درباره خاور زمین، به فراگیری زبانهای شرقی به طور خودآموز ادامه داد. پس از بازگشت به سنپترزبورگ، در دایره اول شعبه دوم وزارت امورخارجه به کار پرداخت و مأمور رسیدگی به امور اقوام چادرنشین نواحی
قفقاز ،
حاجیطرخان (آستاراخان) و بخشی از ایالت ساراتوف و همچنین قرقیزها و قبچاقها و عشایر دیگر شد و در اوایل ۱۸۴۵/۱۲۶۱ برای کار در دفتر سیاسی اداره کل نواحی ماورای قفقاز به
تفلیس انتقال یافت.
مأموریت جدید به وی امکان داد که درباره مباحث مختلف مرتبط با
اسلام و چگونگی انتشار آن در
قفقاز به تحقیق بپردازد و مقالاتی در این زمینه از جمله درباره احکام فقهی
جنگ و
مریدیسم بنویسد.
خانیکوف در همین دوره به دستور حاکم قفقاز با سفر به نواحی مختلف قفقاز جنوبی به جمعآوری اطلاعات درباره روحانیان مسلمان پرداخت و نظامنامهای تهیه کرد که طرح تأسیس محاکم شرعی در ماورای قفقاز در آن پیشبینی شده بود. حکومت تزاری این نظامنامه را به اجرا درنیاورد، اما شورای اداره کل نواحی ماورای قفقاز به آن توجه کرد.
خانیکوف حاصل سفرش به نواحی کردنشین
ایران را در مقاله «سفر به
کردستان ایران » ارائه کرد
همچنین مقاله مفصّل و جامع او، > «درباره تغییرات متناوب سطح دریای خزر» <، در 1269/ 1853 در مجلهای در [[تفلیس]] به چاپ رسید
خانیکوف که در این سالها عضو وابسته فرهنگستان
علوم روسیه شده بود، «برخی کتیبه های اسلامی شهر باستانی آنی و حوالی باکو» را نیز منتشر کرد.
از جمله کارهای خانیکوف کشف کتیبه
فارسی یرلیغ ابوسعید بهادر در
مسجد آنی بود که اهمیت خاصی داشت.
او همچنین نسخ خطی زیادی را کشف و گردآوری و در خبرنامه فرهنگستان علوم و مجلات علمی دیگر معرفی کرده است.
بخش سوم تاریخ
رشیدالدین فضل الله (جامع التواریخ) هم از یافته های او در همان دوره است.
او نسخه منحصر
میزان الحکمة خازنی را که در تملک خود داشت، برای نخستین بار به محافل علمی شناساند و قسمتهایی از آن را در (مجله انجمن شرقشناسی امریکا) منتشر کرد.
خانیکوف که در همین دوره بارها به قصد اکتشافات جغرافیایی به شمال غرب
ایران سفر کرده بود،
سرکنسول روسیه در
تبریز (۱۲۷۰ـ۱۲۷۳/ ۱۸۵۴ـ۱۸۵۷) شد و فرصت بیشتری برای تعیین مکان صحیح بسیاری از نقاط نقشه
ایران و مطالعات مردمشناسی در این منطقه پیدا کرد.
سپس در رأس هیئتی تحقیقاتی ـ تجسسی مرکّب از چند دانشمند، کارشناس و نقشه بردار، که مجهز به ابزارها و وسایل علمی متداول در آن زمان برای شناسایی مناطق گوناگون بودند، به مناطق مختلف ایران سفر کرد.
این مأموریت که از
شعبان ۱۲۷۴/ مارس ۱۸۵۸ از لنگرگاه آشوراده، در نزدیکی
استرآباد ، شروع شد، منطقه پهناوری از شرق و مرکز ایران و جنوب آسیای مرکزی را دربرگرفت و تا اواخر ۱۲۷۵/ اواسط
تابستان ۱۸۵۹ به مدت نزدیک به یک
سال و نیم ادامه داشت.
حاصل این مأموریت دستاوردهای درخور توجه علمی فراوانی بود که برای آگاهی از کموکیف آن‌ها باید به گزارشها و مقالات و کتابهای خانیکوف از جمله ( «گزارشهایی درباره سفر تحقیقاتی به خراسان» )، و (گزارشی درباره بخش جنوبی آسیای مرکزی)
مراجعه کرد. اثر اخیر که خانیکوف مدتها برای آماده کردنش زحمت کشیده بود، در ۱۲۷۸/ ۱۸۶۱ به زبان فرانسه در پاریس منتشر و با استقبال محافل علمی مواجه شد، چنانکه خانیکوف به همین مناسبت مدال طلای انجمن جغرافیایی پاریس را دریافت کرد، که فقط به خدمات علمی برجسته تعلق میگرفت. این کتاب، گزارشی دقیق و پرمحتوا درباره اوضاع طبیعی و نحوه زندگی مادی و معنوی اهالی منطقه ای محسوب می شد که گذر کمتر جهانگردی به آن‌جا افتاده بود.
این اثر با عنوان سفرنامه خانیکوف: گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی، در ۱۳۷۵ش به زبان فارسی در تهران ترجمه و منتشر شده است. کتاب (یادداشتهای مردمشناسی ایران) را که در حقیقت ادامه کتاب قبلی بود، انجمن جغرافیایی پاریس در ۱۲۸۳/ ۱۸۶۶ انتشار داد. خانیکوف در این زمان عضو چند انجمن علمی
روسیه ،
بریتانیا ،
فرانسه و
آلمان بود.
او سالهای پایانی زندگی را در
پاریس گذراند و در آن شهر با بعضی از اندیشمندان و نویسندگان نام آور
روس چون هرتسن/ گرتسن (متوفی ۱۲۸۷/ ۱۸۷۰) و تورگنیف (متوفی ۱۳۰۰/ ۱۸۸۳) مراوده داشت
و سرانجام در ۱۲۹۵/ ۱۸۷۸ در همان شهر درگذشت.
خانیکوف آثار تحقیقی بسیاری در زمینه های مختلف، از جمله خاورشناسی، جغرافیا، مردمشناسی، تاریخ و ادبیات دارد.
او نخستین اروپایی به شمار می رود که اثری تحقیقی درباره
خاقانی شروانی تألیف کرده است.
نخستین اثر او درباره خاقانی نامهای است که در
شعبان ۱۲۷۳/ آوریل ۱۸۵۷، از
تبریز به م. دورن، نوشته است. موضوع این نامه جزئیات تاریخی گردآوری شده از آثار خاقانی درباره شروان شاهان است.
اثر دیگر مقالهای است با عنوان «تذکره خاقانی شاعر ایرانی سده دوازدهم»
به چاپ رسیده است.
مینورسکی ضمن آن‌که یادداشتهای خانیکوف را درباره خاقانی تحقیقات پرارزشی دانسته، معتقد است که خانیکوف اشعار خاقانی را احیاناً از نسخ خطی مغلوطی نقل کرده و نسبت به وزن و بحر شعر نیز حساسیت نداشته است. خانیکوف به احوال و آثار شاعران دیگری چون
ابوالعلاء گنجوی،
فلکیشروانی و
مجیرالدین بیلقانی نیز علاقه مند بوده است.
(۱) واسيلى ولاديميروويچ بارتولد، تركستاننامه: تركستان در عهد هجوم مغول، ترجمه كريم كشاورز، تهران ۱۳۵۲ش.
(۲) واسيلى ولاديميروويچ بارتولد ، گزيده مقالات تحقيقى، ترجمه كريم كشاورز، تهران ۱۳۵۸ش.
(۳) نفتولا آرونوويچ خالفين، «نيكلاى خانيكف»، ترجمه ابوالفضل آزموده، آينده، سال ۵، ش ۱۰ـ۱۲ (دى ـ اسفند ۱۳۵۸)، سال ۶، ش ۹ـ۱۲ (آذر ـ اسفند ۱۳۵۹).
(۴) نيكالاى ولاديميروويچ خانيكوف، سفرنامه خانيكوف: گزارش سفر به بخش جنوبى آسياى مركزى، ترجمه اقدس يغمائى و ابوالقاسم بيگناه، مشهد ۱۳۷۵ش.
(۵) رشيدالدين فضلاللّه.
(۶) نجيب عقيقى، المستشرقون: موسوعة فى تراث العرب، مع تراجم المستشرقين و دراساتهم عند، منذ الف عام حتى اليوم، قاهره ]۱۹۸۰ـ ۱۹۸۱[.
(۷) فرهنگ خاورشناسان: زندگينامه و كتابشناسى ايرانشناسان و اسلامشناسان، ج ۳، به سرپرستى پرويز مشكين نژاد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى، مطالعات فرهنگى، ۱۳۸۶ش.
(۸) ايگناتى يوليانوويچ كراچكوفسكى، تاريخ نوشتههاى جغرافيايى در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران ۱۳۷۹ش.
(۹) يحيى مراد، معجم اسماء المستشرقين، بيروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴.
(۱۰) Azarbayjan Savet ensiklopediyas, Baku ۱۹۷۶-۱۹۸۷.
(۱۱) AlfonsGabriel,Die Erforschung Persiens,Vienna ۱۹۵۲.
(۱۲)Vladimir Fedorovich Minorsky, Iranica: twenty articles Tehran ۱۹۶۴.
(۱۳) TDVIA, s.v. "Muridizm" (by Suleyman Uludag).
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خانیکوف، نیکالای ولادیمیروویچ»، شماره۶۸۸۵.
