نهایة الدرایة فی شرح الکفایة ط قدیم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب « نهاية الدراية في شرح الكفاية»، نوشته آية الله العظمى، شيخ
محمد حسین اصفهانی غروی، مشهور به
کمپانی ( ۱۲۹۶- ۱۳۶۱
ق)، است. اين كتاب، به زبان عربى و شرحى بر«
کفایة الاصول» آخوند خراسانى است.
تأليف كتاب«
نهایة الدرایة»، در دوازدهم
شعبان ۱۳۳۲ ق، به پايان رسيده است.
البته قسمتى از متن« نهاية الدراية»، در زمان حيات مرحوم
آخوند خراسانی نوشته شده، زيرا در عبارت‌هاى مؤلف، پس از نام آخوند، لفظ« أدام اللّه أيامه» و« مد ظلّه» و نظاير آن آمده است. اين عبارات، در تمام جلد اوّل و تا صفحه ۲۲ جلد دوم كتاب ديده مى‌شود، امّا از آن صفحه به بعد و در جلد سوّم نيز عبارت« قدس سره»، پس از نام آخوند وجود دارد.
گر چه تأليف كتاب، در سال
۱۳۳۲ ق به پايان رسيده، اما در سال ۱۳۴۳
ق؛ يعنى چند سال بعد از وفات آخوند خراسانى( ۱۳۲۹
ق)، چاپ شده است.
امتياز طبع كتاب، به وسيله مؤلف، در نوزدهم محرم الحرام ۱۳۴۳
ق، به حاج
میرزا احمد کتاب‌فروش تهرانى واگذار شد.
بنا به گفته فرزند
آیة الله غروی ، هنگام نوشتن جلد اول« نهاية الدراية»، ايشان با خانواده در يك اتاق زندگى مى‌كرده‌اند و جلد اول كتاب، مسوّده( چرك‌نويس) ايشان بوده است، نه پاكنويس و شايد به همين دليل است كه بعدها حواشى به آن اضافه شده و غلط‌هاى آن تصحيح شده است.
« نهاية الدراية»، در سه مجلد انتشار يافته است و شيوه كلى مباحث آن، بدين صورت است كه شارح، نخست، قسمتى از عبارت ماتن را كه نيازمند به شرح است، تحت عنوان« قوله» ذكر مى‌كند و سپس به شرح آن مى‌پردازد.
جلد اول« نهاية الدراية»( چاپ انتشارات مهدوى)، شامل مباحث
موضوع علم اصول تا مجمل و مبين است.
جلد دوم، شامل مباحث حجيت
قطع،
برائت،
اشتغال و
قاعده لا ضرر است.
جلد سوم، مباحث
استصحاب،
تعادل و تراجیح،
اجتهاد و تقلید،
قاعده فراغ و
قاعده تجاوز،
أصالة الصحة و
قاعده ید را در بر دارد.
شارح، به دليل آشنايى با
فلسفه اسلامی و تدريس آن، در اصول نيز مبانى فلسفى را به پيروى از استادش گسترش داده است. بنا بر اين، كتاب، داراى متنى سنگين و فشرده است و مملو از نظريات بزرگان فلسفه اسلامى نظير
صدر المتألهین،
شیخ الرئیس ابو علی سینا و
محقق سبزواری مى‌باشد.
مباحث عقلى كتاب، نظير
موضوع علم اصول،
طلب و
اراده، بحث
ضد، بحث
وضع، معنى حروف،
تبدیل امتثال،
حسن و قبح عقلی و به خصوص مبحث
مشتق، آميخته‌اى از اصول و فلسفه است.
از طرفى بحث
حجیت ظن، داراى مباحث كلامى وسيعى است. شارح، در ابتداى ورود، اين‌طور مى‌فرمايد:« لا بأس بعطف عنان الكلام إلى بيان حقيقة الأحكام العقلية المتداولة في الكتب الكلامية و الأصولية».
در ادامه نيز، نظريات شيخ الرئيس، مرحوم
لاهیجی ، علامه
قطب الدین و ديگر بزرگان را در حدود يازده صفحه از كتاب مطرح مى‌فرمايد و در انتها، مى‌فرمايد: من، به ادنى مناسبت، وارد اين بحث شدم.
اين نحوه مطرح كردن بحث‌هاى فلسفى، نشان از ذوق فلسفى و كلامى مصنف براى بررسى مباحث اصولى دارد.
۱. كتاب« نهاية الدراية»، تا قبل از حواشى جزء اوّل- كه در جلد سوم به چاپ رسيده است- شرح كفاية الأصول مرحوم آخوند است، اما از اين قسمت به بعد و همين‌طور مباحث قاعده فراغ و تجاوز، أصالة الصحة و قاعده يد، نظريات مؤلف است.
در اين قسمت‌ها، مؤلف، علاوه بر مآخذ قبل، از نظريات مرحوم
نایینی و مرحوم آ
قا رضا همدانی، صاحب تعليقه بر رسائل نيز استفاده كرده كه نشان از تحقيقات جديد مؤلف دارد.
۲. شارح، به دليل احاطه‌اى كه بر حواشى و تعليقات استادش آخوند خراسانى- قدس سره- بر
رسائل داشته، در بسيارى موارد، از تعليقات ايشان براى تبيين مطالب كفايه استفاده مى‌كند.
۳. احاطه مؤلف صرفا بر نظريات استادش نبوده، بلكه بر نظريات
شیخ اعظم انصارى نيز احاطه كامل داشته و گاهى عبارت‌هاى«
فرائد الأصول » شيخ را تصحيح كرده و نظر اصلى ايشان را بيان مى‌فرمايد، مانند آنچه در صفحه ۴۹ از جلد دوم، سطر ۱۱ آمده است.
۴. از نكات مهم در متن كتاب، برخورد محترمانه مرحوم كمپانى- قدس سره- با نظريات استادش، آخوند صاحب كفايه است. چه بسا ايشان به نظريات استادش اشكال داشته و آن را رد كرده است، امّا در ابتدا به نظر نمى‌رسد كه اين، اشكال بر مرحوم آخوند باشد و تصور مى‌شود كه توضيح و شرح نظريه اوست، زيرا شارح از عبارت‌هاى« يرد عليه» و نظاير آن استفاده نكرده و از الفاظ محترمانه استفاده نموده است و اين، از نكات مهم اخلاقى و تربيتى براى طلاب و محصلين علوم دينى و غير دينى است.
۱.در جلد اول، مؤلف، مكررا نظريات
میرزا حبیب الله رشتی ، صاحب
بدایع الأفکار را مطرح كرده و بررسى مى‌نمايد و با توجه به دشوارى متن بدايع الأفكار و نظريات مطرح شده در آن، اين جلد از كتاب نيز داراى متنى علمیق‌تر و پيچيده‌تر است. در اين جلد، علاوه بر نظريات
میرزای رشتی، از نظريات
صاحب فصول،
شیخ محمد تقی اصفهانی؛ صاحب
هدایة المسترشدین ( به تعبير مؤلف، صاحب حاشيه بر
معالم )؛
شیخ علی نهاوندی، صاحب
تشریح الأصول؛
سید یزدی، صاحب حاشيه مكاسب؛
شیخ هادی تهرانی، صاحب
محجة العلما ء و ديگر بزرگان مطرح و بررسى مى‌شود، اما در جلد دوم و سوم، به جز در بحث
اقل و اکثر ارتباطی ، متأسفانه نظريات اين بزرگان، به ندرت مطرح شده و فقط به نظريات شيخ اعظم و مرحوم آخوند خراسانى بسنده شده است.
۲.از ديگر نكاتى كه در جلد اول رعايت شده، آن است كه عموم منابعى كه اسامى آنها به كنايه در متن ذكر شده، به وسيله حواشى مشخص شده‌اند، اما در جلد دوم و به‌خصوص قسمت برائت، نام صاحبان مآخذ مشخص نشده و به‌صورت كنايه ذكر شده‌اند.
در كتاب« نهاية الدراية» از بعضى بزرگان و كتاب‌هاى آنان، به صورت كنايه نام برده شده كه به برخى از آنها اشاره مى‌شود:
۱.« بعض أجلة العصر»،
ملا علی بن فتح اللّه نهاوندی نجفى( متوفاى ۱۳۲۲
ق)، صاحب
تشریح الأصول است.
۲.« بعض أكابر فن المعقول يا صدر المحققين»، صدر الدين، محمد بن ابراهيم شيرازى،
ملا صدرا است( متوفاى ۱۰۵۰
ق).
۳.« بعض المحققين»، شيخ
محمد تقی بن عبد الرحیم اصفهانی ( متوفاى ۱۲۵۰
ق)، صاحب
هدایة المسترشدین في شرح
معالم الدین است.
۴.« بعض المدققين من عصرنا»، شيخ
محمد هادی بن محمد امین تهرانی ( متوفاى ۱۳۲۱
ق)، صاحب
محجة العلماء است.
۵.« بعض الأعلام ممن قارب عصرنا»،
میرزا حبیب الله رشتی ( متوفاى ۱۳۱۲
ق)، صاحب
بدایع الأفکار است.
۶.« بعض أعلام العصر»،
میرزای شیرازی ، ميرزا محمد حسن بن اسماعيل حسينى شيرازى( متوفاى ۱۳۱۳
ق)، صاحب تلخيص تقريرات شيخ انصارى است.
۱. اين كتاب، ابتدا توسط
انتشارات مهدوی در
اصفهان و در سه مجلد منتشر شده كه چاپ سنگى بوده است.
در آن چاپ، جلد اوّل به وسيله
ابن شمس در
ربیع الأول سال ۱۳۴۴
ق، در ۳۵۹ صفحه، نوشته شده است.
جلد دوم، به وسيله
محمد علی مدرس‌زاده در سال ۱۳۶۵
ق، در ۴۲۷ صفحه نوشته شده است.
جلد سوّم، به وسيله
یوسف صدیقی خوانسارى در سال ۱۳۷۱
ق، در ۳۵۴ صفحه نگاشته شده است.
۲. در چاپ ديگرى كه به وسيله انتشارات علميّه قم انجام شده، جلد اول، در دو مجلد آمده و ناشر آن، سيد اسد الله طباطبايى بوده و در تاريخ ۱۳۷۹
ق، منتشر شده است.
۳. جلد سوم كتاب هم در يك مجلد و به وسيله
مؤسّسة آل البیت(ع) لإحياء التراث منتشر شده است.
يكى از نكات مفيد چاپ‌ه‌اى
انتشارات علمیّه قم و مؤسّسه آل البيت( ع)، پاورقى‌هاى اين دو كتاب است كه صاحبان نظريه‌هاى عنوان شده را معرفى كرده و در مواردى نيز آدرس دقيق روايات و مطالب عنوان شده را ذكر كرده است.
۴. چاپ موجود در برنامه، توسط
انتشارات سید الشهداء قم، در سه جلد منتشر شده و تاريخ انتشار آن، سال ۱۳۷۴ ش، است.
اين چاپ كه با حروف‌چينى جديد عرضه شده، بهترين و كامل‌ترين چاپ موجود از كتاب است و تحقيق و مقابله خوبى نيز در آن ديده مى‌شود.
نسخه موجود در برنامه، توسط انتشارات سيد الشهداء( ع)، براى بار اول در سال ۱۳۷۴ ش، در
قطع وزیری، در سه جلد منتشر شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
