نفس (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نفس به معناى
جان،
روح،
روان، همگى شخص و سراپاى
انسان و قوّه‌اى است كه بدان
جسم زنده است و
قوّه مُدرکه آمده است
و در اصطلاح، نفس، مشترك بين چند معنا است، گاهى مراد از آن جامع قوّه
غضب و
شهوت در
انسان است و گاهى حقيقت
انسان است كه همان ذات او است كه با اوصاف و احوال مختلف وصف مى‌شود
و در اينجا معناى اصطلاحى، مراد است. در اين مدخل از واژه «نفس» و برخى مشتقّات آن و سياق
آیات قرآن استفاده شده است.
••• نفس
انسان، منشأ و سرچشمه اعمال وى:
... وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ..
وقتى
فعلى از كسى صادر شد عقل هر كس از آن
فعل كشف مى‌كند كه فلان صفتى كه مناسب با اين
فعل است در نفس
فاعل وجود دارد، چون اگر اين صفات و ملكات در نفس مستقر نبود،
افعال مناسب با آن از جوارح صادر نمى‌شد، پس با صدور اين
افعال براى
عقل روشن مى‌شود كه منشأ براى اين
افعال در نفس
فاعل است.
••• بازتاب حيله‌هاى نفس سردمداران
مجرم به خودشان:
وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكابِرَ مُجْرِمِيها لِيَمْكُرُوا فِيها وَ ما يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ.
••• نفس آدمى، توانا در
توجیه گناه وى:
فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ ....
••• نفس آدمى و شگفتيهاى آن نشانه‌هايى از خداوند، براى
حق‌جویان:
وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ.
••• نفسهاى رسيده به مقام اطمينان، مورد
ستایش و خطاب خداوند:
يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ.
••• بعضى از
نفوس، منشأ بديها و زشتيها:
وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ ....
••• بعضى از نفوس، اهرمى براى نگهدارى انسانها از
گناه و زشتيها:
وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ .
نفس اگر به مرحله
سکون و
آرامش نرسد، ولى
شهوات را دفع كند و آن را مورد اعتراض قرار دهد آن را
نفس لوامه مى‌گويند.
از اين رو ملامت شدن نفس، اهرمى براى بازدارى
انسان از گناه است.
••• نفس‌گزينى آدمى، موجب محروميّت وى از موهبت
آرامش روحی:
ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً يَغْشى طائِفَةً مِنْكُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ‌ءٍ ....
••• نفس آدمى عاملى براى مصائب او چون
شکست در نبرد:
أَ وَ لَمَّا أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَيْها قُلْتُمْ أَنَّى هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ ....
••• نفس آدمى توانا بر
آراستن كارهاى زشت:
قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً ....
•••
خسارت و بازتاب توجيه‌هاى نفسانى، گريبانگير خود نفس:
فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرِينَ.
••• نفس
حسود یهود و
نصارا منشأ علاقه و تلاش آنها، در باز گرداندن
اهل ایمان از
اسلام:
وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُ ....
••• نفس
خسارت ديده، مانعى در راه
ایمان آدمى:
... الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ ... الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ.
••• بازتاب
عصیان نفس آدمى به خودش:
قُلْ أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ.
••• بازتاب
طغیانگری نفس طاغيان به خودشان:
فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْيُكُمْ عَلى أَنْفُسِكُمْ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ إِلَيْنا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.
••• نفس
هدایت شده، بهره‌مند از منفعت هدايت:
قُلْ يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ.
••• تثبيت
آلودگی بر نفس آدمى، به واسطه آلودگى
انسان:
وَ مَنْ يَكْسِبْ إِثْماً فَإِنَّما يَكْسِبُهُ عَلى نَفْسِهِ ....
••• مشكلات و مصائب، پيامد عملكرد زشت و آلودگى نفس آدمى:
... وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ ....
•••
منافقان،
اسیر چنگال
مکر نفس‌شان، به رغم پنداشتن
حیله آنان به ديگران:
يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ.
••• توانايى نفس آدمى بر آراستن كارهاى زشت و ناروا، و واداشتن وى به ارتكاب آنها:
قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً ....
••• توانايى
نفس امّاره، در سركوبى عواطف برادرى و انسانى:
فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ ....
••• توانايى نفس امّاره، در كشيدن انسانها به سوى
زشتی و
گناه:
وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ ....
••• بازتاب آثار و تبعات
نفس حيله‌گر
انسان به خودش:
وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكابِرَ مُجْرِمِيها لِيَمْكُرُوا فِيها وَ ما يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ.
••• خداوند، آگاه به امور نفسانى و جنبه روحانى
انسان:
۱. ... أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ ... وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي أَنْفُسِكُمْ ....
۲. ... وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ...
«يحاسبكم به الله» يعنى خدا آن را مى‌داند و به آن آگاه است و براساس آن، شما را مجازات مى‌كند.
۳. ... يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ ... وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.
۴. ... اللَّهُ أَعْلَمُ بِما فِي أَنْفُسِهِمْ ....
••• خداوند، آگاه به گفته‌ها و انديشه‌هاى آدميان و تمامى احوال و
صفات نفسانی آنها:
... قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِي نَفْسِي ....
••• خداوند، آگاه به
خیانت‌های نفس:
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ ....
••• نفس، پديده‌اى ارزشمند، در حدّ
سوگند خوردن خداوند به آن:
۱. وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها.
۲. وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ.
••• رسيدن به مواهب آخرتى، تنها بهاى ارزشمند، در مقابل
نفس آدمى:
... وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ.
••• نفس انسانى به مثابه
نشانه خدا، پديده‌اى براى ژرف‌نگرى:
وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ.
••• نفس آدمى، سرشار از آيات الهى و
شایسته تأمّل:
سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ ....
••• نفس، مظهر تجلّى
آیات الهی:
۱. سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ ....
۲. وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ.
••• اولياى خدا، برخوردار از اطمينان،
سکون و
آرامش نفس:
أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ.
••• بعضى انسانها، داراى اطمينان نفس، در
قیامت:
يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ.
••• انسانهاى داراى اطمينان نفس، مورد خطاب و ستوده شدن از سوى خداوند:
يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ.
••• كردار نيك ذخيره شده در
آخرت، موجب اطمينان نفس و
آرامش خاطر انسان در قيامت:
يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ.
••• آگاهى از فلسفه فقر و غنا و برخورد صحيح با يتيمان، مسكينان و اموال مردم و دل نبستن به ثروت، مايه اطمينان نفس
انسان:
فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ وَ تَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلًا لَمًّا وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ.
•••
انفاق، زمينه
ثبات و
آرامش نفس
انسان:
وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ ....
ترغيب
اهل ایمان به ثبات قدم و استوارى و
اعتماد به نفس، در
رویارویی با دشمن:
وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ ....
••• پرداخت
زکات، مصداق آزمايش در اموال، و واداشتن خويش به صبر و
آزمایش در نفس:
لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ....
•••
قیامت، عرصه آزمودن نفس و سبك و سنگين كردن اعمال
انسان:
هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ ....
••• عرصه دنيا، ميدان آزموده شدن نفس
انسان، از سوى خداوند:
۱. وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ ....
۲. لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ....
•••
صابران، پيروزمند از آزمون نفس‌شان در
دنیا نزد خداوند:
وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ.
•••
بشارت خدا به صابران پيروز، در ميدان
آزمون نفس:
وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ.
••• نفس
صابر و مقاومت‌كننده در ميدانهاى
آزمایش، موفّق به دريافت كارهاى مهم و قابل اطمينان:
لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذىً كَثِيراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.
امام خمینی همسو با
حکمت متعالیه برای نفس سه نشئه قائل است:
۱- نشئه قبل از طبیعت (نشئه عقلی): مراد از نفس قبل از بدن، این نیست که با جهت استقلال وجودی به نحو کثرت داشته باشد، بلکه قائم به علت خود می‌باشد و علت در مرتبه ذات دارای کمالات معلول به نحو بساطت است پس در آن مقام نفس، به صفت و نعت نفسی موجود نیست؛ بلکه به کینونت عقلی و به نحو وحدت موجود است.
۲- نشئه طبیعت: به باور امام خمینی، نفس در طبیعت
جسمانی الحدوث است به این معنا که وجود نفس در عالم طبیعت وجود جزئی، متشخص و متکثر است و به بدن تعلق دارد و تدبیر بدن عین ذات نفس است؛ بنابراین رابطه نشئه اول (نشئه عقلی) با نشئه دوم (طبیعت) نسبت شاخص به سایه است یعنی نفوس طبیعی سایه آن
کینونت عقلی هستند و از هم بیگانه نیستند.
۳- نشئه بعد طبیعت: امام خمینی از این نشئه نفس به نشئه مثالی یاد می‌کنند، وجود نفس در این نشئه عبارت است از جوهر مثالی، ادراکی و مجرد از اجسام حسی است. ایشان سرّ مساله مجرد شدن نفس را بعد از مادی بودنش می‌داند که قابلیت کمالات را دارد و در سیر استکمالی به
فعلیت و تجرد می‌رسد.
بنابراین نفس حقیقت واحدی است که از نقص رو به کمال می‌رود و مادامی که در حرکت است در سیر استکمالی می‌باشد و چنین نیست که نقصش از کمالش جدا باشد بلکه پیوسته در حال قوت است.
•
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۳۱، ص۲۹۸، برگرفته از مقاله «احوال نفس». •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
