• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ناصرالدوله حسن بن ابی‌الهیجا آل حمدان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



آلِ حَمْدان، سلسله‌ای شیعی مذهب از قبیله ابن تَغْلِب که از حدود ۲۹۲ق/۹۰۵م تا ۳۹۴ق/۱۰۰۴م بر بخش‌هایی از شام و شمال عراق (جزیره) فرمان راندند. پایه‌گذار حمدانیان موصل، ناصرالدوله حسن بن ابی‌الهیجا است.



ناصرالدوله حسن بن ابی‌الهیجا (د ۳۵۸ق/۹۶۸م)، پایه‌گذار حمدانیان موصل بود.


ناصرالدوله، نخست در ۳۰۸ق/۹۲۰م به نیابت از پدر به امارت موصل گمارده شد، اما مقتدر در ۳۱۸ق/۹۳۰م پس از مرگ ابوالهیجا، حسن را از امارت موصل عزل کرد و ولایت آن‌جا را به عموهای وی، پسران حمدان سپرد و او را به امارت بخش غربی دیارِ ربیعه و نَصیبین، سَنْجار، خابور، مَیافارقین و اَرْزَن گماشت. در ۳۱۹ق/۹۳۱م دوباره اختلاف میان مونس مظفر، یکی از امیران بلند پایه بغداد، و خلیفه بالا گرفت و در ۳۲۰ق/۹۳۲م که مونس، خشمگین از خلیفه به سوی موصل می‌رفت، حسن و عموهایش راه را بر مونس بستند، اما شکست خوردند و پراکنده شدند. پس از آن حسن به خدمت مونس درآمد تا آن‌که مقتدر کشته شد.

۲.۱ - استیلا بر موصل

در ۳۲۲ق/۹۳۴م حسن، موصل و دیارِ ربیعه را تصرّف کرد و سپس عمویش ابوالعلای سعید را که قصد تصرف آن‌جا را داشت، به قتل رساند. این کار بر خلیفه راضی (خلافت، ۳۲۲-۳۲۹ق/۹۳۴-۹۴۰م) گران آمد و سپاهیانی فرستاد تا وی را گرفتار کنند. در نخستین برخورد، حسن دچار شکست شد و گریخت، ولی در نبرد دیگر آنان را شکست داد و بر موصل و اطراف آن استیلا یافت. در ۳۲۴ق/۹۳۶م راضی حکومت موصل، دیار ربیعه، دیار مُضَر و دیار بکر را به او داد. از این به بعد کار او بالا گرفت تا آنجا که در ۳۲۵ق/۹۳۷م سراسر جزیره را در دست داشت.

۲.۲ - مسند امارت بغداد

در ۳۳۰ق/۹۴۱م ابن رایِق، امیرالأمرای بغداد، را به حیله بکشت
[۱] ابوعلی مسکویه احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۷، به کوشش آمدروز، ۱۹۱۶م، طبع افست.
و خود با لقب ناصرالدوله از سوی خلیفه متّقی (خلافت، ۳۲۹-۳۳۳ق/۹۴۱-۹۴۴م) به امیرالامراییِ بغداد منصوب شد و برادرش ابوالحسن علی نیز لقب سیف‌الدوله یافت. ناصرالدوله در مسند امارت بغداد کار را بر خلیفه تنگ گرفت و اموالش را مصادره کرد و از حقوق او و اهل حرم بکاست و بر مالیات‌ها بیافزود. همچنین میان وی با آل بویه و بریدیان جنگ برخاست.

۲.۳ - صلح با توزون

در ۳۳۱ق/۹۴۲م توزون بر بغداد چیره شد و ناصرالدوله پس از ۱۳ ماه امارت ناچار با سران حمدانی به موصل گریخت و خلیفه نزد وی به موصل رفت. پس میان توزون و حمدانیان جنگ درگرفت. این جنگ ها به شکست سیف‌الدوله انجامید. سیف‌الدوله به موصل آمد و با برادرش ناصرالدوله، همراه خلیفه، به نصیبین رفتند و توزون وارد موصل شد. سرانجام میان آنان صلح افتاد و مقرّر شد منصرفات ناصرالدوله تا ۳ سال در دست خود او باشد و سالانه ۰۰۰‘۶۰۰‘۱ درهم برای توزون بفرستد.

۲.۳.۱ - مرگ توزون

اندکی بعد خلیفه از حمدانیان نیز دلتنگ شد و به رَقّه رفت و در آنجا اقامت گزید و سرانجام با توزون صلح کرد و به بغداد بازگشت، ولی در ۳۳۳ق/۹۴۴م توزون او را کور کرد و مستکفی (خلافت، ۳۳۳-۳۳۴ق/۹۴۵-۹۴۶م) را به خلافت نشاند و خود نیز در سال بعد (۳۳۴ق/۹۴۵م) درگذشت.

۲.۴ - تصرف بغداد

در همان سال آل بویه وارد بغداد شدند و کوشیدند نفوذ خلیفه و امیران اطراف، از آن میان حمدانیان را محدود کنند، اما ابن شیرزاد که پس از توزون امیرالامرای بغداد بود، دل با ناصرالدّوله داشت و از یاری وی دریغ نمی‌کرد، و چون معزّالدوله دیلمی (۳۰۲-۳۵۶ق/۹۱۵-۹۶۷م) همراه با خلیفه مطیع (خلافت، ۳۳۴-۳۶۳ق/۹۴۶-۹۷۴م) برای جنگ با حمدانیان از بغداد بیرون رفت، ناصرالدّوله به اشاره ابن شیرزاد این شهر را تصرف کرد (۳۳۴ق/۹۴۵م).

۲.۵ - فرار ناصرالدوله

از آن سوی معزالدوله تَکریت را که جزو قلمرو ناصرالدّوله بود غارت کرد و به سوی بغداد آمد و پس از ۴ ماه توانست آنجا را تصرف کند. ناصرالدّوله در ۳۳۵ق/۹۴۶م پنهان از ترکان (بازماندگان توزون)، پیمانی با معزّالدّوله بست. از این روی ترکان بر او شوریدند و ناصرالدوله ناگزیر با ابن شیرزاد به موصل رفت، ولی کشمکش او با معزالدوله پایان نیافت و این دو، بارها رودرروی یکدیگر ایستادند.

۲.۶ - میانجی‌گری سیف‌الدوله

چنانکه در ۳۴۵ق/۹۵۶م وقتی معزّالدّوله برای سرکوبی شورش اهواز از بغداد بیرون رفت، ناصرالدوله به این شهر درآمد. در ۳۴۶ق/۹۵۷م معزالدوله به قصد گوش‌مالی ناصرالدوله آهنگ موصل کرد و او ناچار پذیرفت که سالانه ۰۰۰‘۰۰۰‘۱ درهم بپردازد، ولی چون از پرداخت آن سرباز زد، معزّالدّوله در ۳۴۷ق/۹۵۸م به موصل و نصیبین حمله کرد و بر آن شهرها چیره شد. ناصرالدوله به مَیّافارقین گریخت و از آنجا وارد حلب شد که سیف‌الدوله در آنجا به استقبال فرمان می‌راند. سیف‌الدوله به میانجی‌گری برخاست و متعهد شد که آن مال را به بغداد فرستد.

۲.۷ - درگذشت ناصرالدوله

حمدالله مستوفی می‌گوید، «به خراجی معیّن صلح کردند که ماه به ماه سیف‌الدوله به معزّالدّوله رسانَد و او به ملک ابن‌ حمدان تعلّق نسازد». معزّالدّوله در ۳۵۳ق/۹۶۴م در پی اختلاف نظر با ناصرالدوله بر سر شرایط پیمان‌نامه پیشین، دوباره به موصل لشکر کشید و آنجا را تصرف کرد و حکومت ولایات ناصرالدوله را طبق پیمان پیشین به پسرش ابوتغلب غضنفر بن ناصرالدّوله سپرد. اندکی بعد او پدر را دربند کشید و در موصل زندانی ساخت تا این‌که وی (ناصرالدوله) در ۳۵۸ق/۹۶۹م در زندان درگذشت.


۱. ابوعلی مسکویه احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۷، به کوشش آمدروز، ۱۹۱۶م، طبع افست.



دانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «آل‌حمدان»، ج۱، ص۴۰۹.    




جعبه ابزار