ناحیه تبوک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تبوک، ناحیه و شهری در
شمال غربی شبه جزیره عربستان و نام یکی از
غزوات رسول اکرم می‌باشد.
این ناحیه از غرب به
دریای سرخ و از شمال به کشور
اردن و از شرق به دو منطقه جوف و حائل و از جنوب به منطقه
مدینه محدود می‌شود.
بعضی مورخان و جغرافی‌دانان
مسلمان تبوک را جزو سرزمین
شام و بعضی دیگر آن را جزو قلمرو
حجاز شمرده‌اند.
یاقوت حموی آن را جزو هر دو سرزمین ذکر کرده است.
اختلاف نظر مورخان
اسلامی بدان سبب است که این ناحیه در میان راه شام به حجاز قرار گرفته
و به نوشته قثامی
در
مرز این دو سرزمین واقع شده است.
رشته کوه شَرَورَی در چهل کیلومتری شمال تبوک واقع است
و کوه‌های حِسْمی، ناحیه تبوک را از دریای سرخ و
خلیج عقبه جدا می‌سازد. این شهر را رشته کوه‌های حسمی و شروری احاطه کرده است.
ناحیه تبوک دره‌های سوزان و مخوفی چون الاَخْضَر/ الاُخَیْضِر و العُوَیْنَد و بَقار دارد
و در مسیر شهر تبوک به
مکه زمین‌های سوخته‌ای با سنگ‌های
آتشفشان معروف به «حَرّه» قرار گرفته است.
در مسیر حرکت رسول اکرم از
مدینه تا شهر تبوک مساجدی ساخته شد. مورخان نام هفده تا بیست
مسجد را ذکر کرده‌اند، از جمله تاراء و جَوض و حَوصاء و ذوالحِیفَه/ ذوالجیفه.
امروزه از این مساجد اثری نمانده است.
دره سَرْغ در ۱۱۷ کیلومتری شمال غرب تبوک قرار دارد و به سبب توقف
خلیفه دوم در آنجا، هنگام حرکتش به شام، شهرت تاریخی دارد.
از آثار دوره اسلامی ناحیه تبوک، ثنیّة المِدْراری (مَدِران جدید) واقع در بیست کیلومتری شهر تبوک است که گفته‌اند
پیامبر اکرم در آنجا
نماز گزارده است.
محلی نیز به نام
منبر پیامبر یا تل پیامبر بر روی کوه شروری واقع است که به گفته قثامی
بلال حبشی از فراز آن کوه
اذان گفته و صدایش در شهر تبوک شنیده شده است.
از ۱۳۰۴ ش/ ۱۹۲۵، و پس از آن‌که سعودی‌ها حجاز را
تصرف کردند تاکنون،
حاکم ناحیه تبوک را سعودی‌ها تعیین می‌کنند.
بیشتر حاکمان تبوک از
آل سعود یا
آل سِدیر برگزیده می‌شوند.
امروزه ناحیه تبوک به مرکزیت شهر تبوک، در شمال غربی عربستان سعودی واقع است.
بر اساس تقسیمات اخیر کشوری، ناحیه تبوک یکی از سیزده ناحیه پادشاهی سعودی است و جزو مهم‌ترین نواحی شمال غربی
عربستان است و دروازه ورود به این کشور از سوی
شام به شمار می‌رود.
این ناحیه پنج استان به نام‌های الوَجه، ضَباء، تیماء، أَمْلَج و حَقْل و حدود هشتاد
روستا و تعدادی توابع دارد.
در سرشماری ۱۳۴۲ ش /۱۹۶۳، جمعیت کل ناحیه تبوک ۶۴۲، ۲۷ تن،
در ۱۳۵۵ ش/ ۱۹۷۶، ۷۶۳، ۱۹۳ تن
و در
سال ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰، نیم میلیون تن بود.
شهر تبوک در چهار منزلی حِجْر
و شش منزلی مَدْیَن
و یازده منزلی
دمشق (شام) و دوازده منزلی
مدینه قرار دارد.
تبوک
آب فراوان و هوای معتدل دارد و ارتفاع آن از سطح
دریا نهصد متر است.
درباره وجه تسمیه تبوک میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد.
محمد بن احمد ازهری (متوفی ۳۷۰)، لغوی نامدار عرب، نوشته است که اگر تاء تبوک جزو اصل کلمه باشد، از تَبَک گرفته شده و من معنی آن را نمی‌دانم و اگر تاء استقبال باشد، از بَاکَتْ تَبُوکُ است، وی برای این وجه اشتقاق چند معنا ذکر کرده است.
بعضی این نام را برگرفته از نام چشمه‌ای متعلق به فرزندان سعد از قبیله
بنی عُذرَه دانسته‌اند
و برخی نیز آن را به جمله‌ای نسبت داده‌اند که پیامبراکرم هنگام رسیدن به چشمه تبوک فرمود.
برخی مورخان معاصر عرب معتقدند که تبوک برگرفته از واژه لاتینی ثپوکا است که این واژه نیز از تپوا، دیگر واژه لاتینی، به معنای «سرزمین مهجور و دورافتاده»
مشتق شده است.
بَطلَمیوس واژه تپوا را در کتاب الجغرافیا ی خود به کار برده است، ازین‌رو بعضی نسبت نام‌گذاری آن را به جمله
پیامبر اکرم رد کرده‌اند.
شهر تبوک بیش از ۲۵۰۰ سال
قدمت دارد و گفته‌اند که این شهر بخشی از سرزمین مَدیَن ــ که نامش در
قرآن آمده ــ بوده است.
تبوک در حدود دو هزار سال پیش شاهد
تمدن عظیم نبطی‌ها بود و هنوز هم آثاری از آنان در منطقه به چشم می‌خورد.
نبطی‌ها از مرکز تبوک، قلمرو خویش را تا ناحیه باستانی «مداین صالح» (منسوب به
حضرت صالح ) توسعه دادند.
این شهر در ۱۰۶ ق م، جزو ولایت عربی رومیان قرار گرفت.
در دوره
جاهلی ، تبوک علاوه بر آن‌که محل اقامت تعدادی از نظامیان روم شرقی بود، سکونت‌گاه قبایل گوناگون عرب از جمله
بنی عَبْس و مُرَّه و
ذِبْیان و جُذام
و
بنی عذره
و
بنی لَخم و بَلی '
و غَسّان و عامِله
و
بنی کلب از قبیله قُضاعَه
بود.
در این دوره،
حکومت تبوک را متناوباً
قبیله کلب یا سکون کِنْدی یا
بنی عذره برعهده داشتند.
از
قرن سیزدهم/ نوزدهم تاکنون، بیشتر ساکنان تبوک از طوایف حَمِیدات و
بنی عَطیه و حُوَیْطات و بلی و عَنزَه و
بنی کعب بوده‌اند.
تبوک در
سال نهم /۶۳۰ با غزوه مشهور پیامبر اکرم شهرت بسیار یافت، به نحوی که در تمام کتب سیره و مغازی نام آن آمده است.
آثار تاریخی شهر تبوک عبارت‌اند از: چشمه معروف آن، که به برکت رسول اکرم همواره پر آب است،
قلعه تبوک که چشمه مذکور در آن قرار دارد، و دیواری که گفته‌اند رسول اکرم بر آن تکیه زده است.
چاه صالح (بِئر صالح) را که در این شهر قرار داشت و به صالح پیامبر منسوب بود، ظاهراً ابن عَریض یهودی به دستور خلیفه دوم، کور کرد.
قدمت قلعه تبوک را بیش از ۳۵۰۰ سال تخمین زده‌اند.
این قلعه اقامتگاه اصحاب اَیْکه
بود که
شعیب پیامبر از شهر مدین برای هدایت آنان
مبعوث شد.
مشهورترین اثر اسلامی شهر تبوک،
مسجد توبه است.
معروف است که این مسجد را
عمر بن عبدالعزیز اُموی در سال ۹۹ در جایی ساخته که
پیامبر اکرم ده شبانه روز در آنجا
نماز خوانده‌اند.
این مسجد همواره نزد مسلمانان محترم بوده و طی چهارده قرن گذشته بارها بازسازی و نوسازی شده است.
از آنجا که تبوک استراحتگاه حاجیان شام و ترکیه بود،
عثمانی‌ها در ۹۶۵/ ۱۵۵۷ و در ۱۰۶۴/ ۱۶۵۳ قلعه‌هایی برای آسایش و
امنیت حجاج ساختند که هنوز هم این قلعه‌ها به نام «حِصن حُجّاج» وجود دارند.
امروزه در اطراف شهر تبوک مکان‌های تاریخی بسیاری وجود دارد، مانند مداین صالح، وادی القُری '، الحِجْر و الجَناب از سرزمین‌های ثَمود، مدین و غارهای قوم شعیب و اصحاب ایکه
و رَسّ
و حِسْمی'.
بسیاری از مشاهیر، مانند
ابن بطوطه (متوفی ۷۷۹) و
صلاح الدین صفدی (متوفی ۷۶۴) و محمد بن رُشَید اندلسی (متوفی ۷۲۱)، از تبوک دیدن کرده و از سنّت ورود حجاج به تبوک با شمشیرهای برهنه و حالت حمله، با اقتدا به حرکت پیامبر اکرم در
غزوه تبوک ، خبر داده‌اند.
ابراهیم خیاری مدنی که در ۱۰۸۰/ ۱۶۶۹ از تبوک دیدن کرده، این شهر را وصف کرده و از امنیت و رفاه و دادوستد بازرگانان شام با مردم تبوک خبر داده است.
جهانگردان غربی نیز در
قرن سیزدهم/ نوزدهم از تبوک دیدن کرده‌اند، از جمله گئورگ آگوست والین در ۱۲۶۶/ ۱۸۵۰ تبوک را روستایی کوچک با شصت خانوار و چارلز دوتی در ۱۲۹۴/۱۸۷۷ آن را دهی با چهل خانوار وصف کرده‌اند و چارلز هوبر هنگامی که از آنجا دیدن کرده خالی از سکنه بوده و او فقط پنج شخص مسلح را در قلعه تبوک دیده است.
این شهر به سبب موقعیت حساس جغرافیایی و قرارگرفتن بر سر راه حجاج شام به مدینه و وجود یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی
عربستان در آن، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
امروزه تبوک جزو مراکز دفاعی مهم عربستان سعودی است.
پیش از کشیده شدن راه آهن سراسری شام ـ حجاز در ۱۳۲۴/۱۹۰۶، تبوک آبادی (واحه) بود و حدود دویست تن جمعیت داشت.
در ۱۳۳۰ ش /۱۹۵۱ جمعیت آن به دو هزار تن رسید که نیمی از آنان بازرگان و کارمند
دولت بودند.
در سرشماری ۱۳۴۲ ش /۱۹۶۳ جمعیت شهر ۰۱۶، ۳ تن
و در ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰ جمعیت آن ۰۰۰، ۱۵۰ تن بود.
راه آهن شام ـ حجاز که از تبوک می‌گذشت، بین سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶/ ۱۹۰۶ـ ۱۹۰۸ ساخته شد و تبوک به سبب آن مشهور شد و در جنگ جهانی اول(۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) اهمیت بسیار یافت
.
امروزه این شهر با راه‌های
آسفالت با سایر شهرها مرتبط است.
مهم‌ترین راه آن، تبوک ـ مدینه ۶۷۴ کیلومتر است.
فرودگاه تبوک جزو مهم‌ترین فرودگاه‌های شمال عربستان است.
پس از قیام اعراب و اعلام موجودیت مملکت حجاز، شهر تبوک جزو استان جدید مَعَن شد.
در ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۱ نخستین
مدرسه و در ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵ اولین درمانگاه در تبوک تأسیس شد.
در ۱۳۴۹ ش /۱۹۷۰ رونق اقتصادی و آبادانی فراوانی در شهر پدید آمد.
در تبوک به علت فراوانی آب وچشمه، محصولات کشاورزی متنوعی مثل
انجیر و
انگور و
انار و به و خربزه و
خرما و
زیتون و
لیمو به عمل می‌آید.
(۱) قرآن.
(۲) ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۳) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
(۴) ابن خرداذبه، المسالک و الممالک.
(۵) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر.
(۶) ابن رسته، الأعلاق النفیسة.
(۷) ابن رُشَید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکه و طیبه، چاپ محمدحبیب بن خوجه، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۸) ابن کثیر، البدایه والنهایه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۹) ابن منظور، لسان العرب.
(۱۰) ابن هشام، السیرة النبویه، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دارحیاءالتراث العربی.
(۱۱) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبيين.
(۱۲) محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱۰، چاپ علی حسن هلالی، قاهره.
(۱۳) کلاودیوس بطلمیوس، الجغرافیا، ترجمه عربی، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۴) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۵) بلاذری، فتوح البلدان.
(۱۶) حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره: نصوص، مشاهدات، انطباعات، ریاض ۱۹۷۰.
(۱۷) حمد جاسر، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه، قسم ۱، ریاض ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
(۱۸) محمد بن عبداللّه حمیری، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
(۱۹) دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ـ، ذیل «تبوک» (از مشایخ فریدنی).
(۲۰) جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
(۲۱) عبداللّه فیلیبی، ارض الانبیاء: مدائن صالح، تعریب عمر دیراوی، ریاض.
(۲۲) حمّود قثامی، شمال الحجاز، بیروت ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
(۲۳) عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
(۲۴) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه، قاهره ۱۹۹۳.
(۲۵) الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
(۲۶) محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
(۲۷) یاقوت حموی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ناحیه تبوک»، شماره۳۲۵۷.
