• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

میرزا ابوالحسن‌ جلوه‌ اصفهانی‌ (دائرة‌المعارف‌بزرگ‌اسلامی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




میرزا ابوالحسن‌ جلوه‌ اصفهانی‌ معروف به میرزای جلوه، حکیم‌ شیعی و مدرس حوزۀ فلسفی تهران درسده‌های ۱۳ و ۱۴ق است. جلوه از سادات مون اردستان است و نسب او با ۳۰ واسطه به امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) می‌رسد. پدر جلوه، سید محمد طباطبایی زواره‌ای نائینی (د ۱۲۵۴ق / ۱۸۳۸م) از مشاهیر سدۀ ۱۳ق، متخلص به «مظهر»، طبیب و شاعر و از نوادگان میرزا رفیع‌الدین طباطبایی معروف به نائینی (د ۱۰۸۲ق / ۱۶۷۱م) بوده است. تسلط و مهارت جلوه در تدریس آثار ابن سینا و سهروردی را مسبوق به سنت تعلیمی حوزۀ فلسفی شیراز دانسته‌اند. جلوه، به عنوان نخستین نقاد حکمت متعالی ملاصدرا، فیلسوف و حکیم مشائی شناخته می‌شد و احیا کنندۀ حکمت ابن‌ سینا بود. عموم منابع از جلوه با عنوان سیدالحکماء و حکیم متأله یاد کرده‌اند. جلوه دارای استغنای طبع و عزت نفس بود و در نهایت آراستگی و قناعت و انزوا زندگی می‌کرد. جلوه ممارست در اشعار قدما و مطالعۀ سروده‌های سخنوران بزرگ متقدم را برای خود موجب انتساب به لغو و مایۀ کسر شأن و اعتبار تلقی نمی‌کرد و ضمن تتبع در شعر و ادب فارسی، خود نیز شعر می‌سرود و سخنانش محل توجه و اعتنای سخن‌شناسان بود. او تخلص جلوه را برگزید و بدین‌روی به «میرزای جلوه» مشهور شد.



جِلْوه، ابوالحسن (ذیقعدۀ ۱۲۳۸-۶ ذیقعدۀ ۱۳۱۴ / ژوئیۀ ۱۸۲۳- ۸ آوریل ۱۸۹۷)، معروف به میرزا و متخلص به جلوه، حکیم‌ شیعی و مدرس حوزۀ فلسفی تهران درسده‌های ۱۳ و ۱۴ق است. جلوه از سادات مون اردستان است و نسب او با ۳۰ واسطه به امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) می‌رسد. وی در احمد‌آباد گجرات هند به دنیا آمد
[۱] جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۳.
[۲] اعتماد السلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷.
.


پدر جلوه، سید محمد طباطبایی زواره‌ای نائینی (د ۱۲۵۴ق / ۱۸۳۸م) از مشاهیر سدۀ ۱۳ق، متخلص به «مظهر»، طبیب و شاعر و از نوادگان میرزا رفیع‌الدین طباطبایی معروف به نائینی (د ۱۰۸۲ق / ۱۶۷۱م) بوده است. مظهر در جوانی از حیدرآباد به سند رفت، در آنجا به دامادی میرزا ابراهیم شاه، وزیر میر غلامعلی‌خان، از حاکمان محلی درآمد و بعدها به عنوان سفیر به کلکته فرستاده شد، اما در حق او حسادت و سعایت کردند و از این‌رو به احمدآباد رفت و به تجارت مشغول شد. غلامعلی‌خان بعدها از او استمالت کرد، اما مظهر به نزد وی بازنگشت. او احوال السلاطین الصفویه را به درخواست سر جان ‌ملکم (۱۷۶۹-۱۸۸۳م) نوشت. مظهر پس از ۳۶ سال به درخواست نزدیکان خود به ایران بازگشت
[۳] جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۲-۳۳.
[۶] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۲.
آقا بزرگ از دیوان او یاد کرده ، و محمود میرزا قاجار دو بیت از یک قصیدۀ او را در کتاب خود آورده است
[۹] قاجار، محمود میرزا، سفینة المحمود،ج۱، ص۳۰۵.
.


ابوالحسن پس از وفات پدر، مدتی در زواره ماند، اما برای تحصیل علم به اصفهان رفت و در مدرسۀ کاسه‌گران حجره گرفت و به تحصیل علوم معقول پرداخت
[۱۰] جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۳.
[۱۱] عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، ج۱، ص۶۵۱-۶۵۲.
؛ استادان وی اینان بودند: میرزا محمد حسن نوری، ملا اسماعیل درب کوشکی، میرزا حسن چینی، ملا عبدالجواد تونی خراسانی، ملا محمد جعفر لاهیجی لنگرودی و سید رضی حکمی
[۱۲] افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۷.
[۱۳] مدرس گیلانی، مرتضی، منتخب معجم الحکماء، ص۷۶.
[۱۵] صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۶۹-۴۷۰.
. جلوه در ۱۲۷۳ق از اصفهان به قصد سبزوار و برای استفاده از درس حاج ملا هادی سبزواری به تهران آمد و در مدرسۀ دارالشفا اقامت کرد و تا آخر عمر در آنجا ماند. وی شفا و قانون ابن ‌سینا و حکمة‌الاشراق سهروردی و الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه ملاصدرا و شوارق الالهام فی شرح تجرید الاعتقاد عبدالرزاق لاهیجی را درس داده است
[۱۶] جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۴.
[۱۹] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۱.
[۲۱] صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۲۰.
.


جلوه‌ شاگردان بسیاری ‌داشته کـه از مشهورترین‌ آنها ست: ۱. میرزا محمود قمی (د ۱۳۰۴ش)؛ ۲. میرزا طاهر تنکابنی (د ۱۳۲۰ش)؛۳. میرزا محمدعلی شاه‌آبادی (د ۱۳۶۹ق)؛ ۴. میرزا مهدی‌ آشتیانی (د ۱۳۷۲ق)؛ ۵. ضیاء‌الدین دری (د ۱۳۷۵ق)؛ ۶. شیخ مرتضیٰ‌ طالقانی (د ۱۳۶۳ق)؛ ۷. میرزا علی ‌اکبر حکمی‌یزدی (د ۱۳۲۲ق)؛ ۸. ملا محمد هیدجی (د ۱۳۳۹ق)؛ ۹. موسیی زر‌آبادی (د ۱۳۵۳ق)؛ ۱۰. میرزا حسن کرمانشاهی (د ۱۳۳۶ق)؛ ۱۱. نصرالله‌ تقوی (د ۱۳۲۶ش)؛ ۱۲. محمد علی فروغی (د ۱۳۲۱ش)
[۲۲] تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۶۵۶.
[۲۳] مدرس گیلانی، مرتضی، منتخب معجم الحکماء، ص۷۴.
[۲۴] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۹۷۳.
[۲۶] صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۷۷.
[۲۷] صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۸۰-۴۸۱.
.


تسلط و مهارت جلوه در تدریس آثار ابن سینا و سهروردی را مسبوق به سنت تعلیمی حوزۀ فلسفی شیراز دانسته‌اند. وی متون درسی خود را به دقت تصحیح و تدریس می‌کرد. حواشی و تعلیقات وی مشتمل بر نقل قول مستقیم از منابع و نیز توأم با نکته سنجی و ابراز نظر است
[۲۸] مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۴۱.
[۲۹] نصر، سید حسین، جاودان خرد، ج۱، ص۳۳۷.
[۳۰] دهباشی، مهدی، میرزای جلوه، حدیث اندیشه، گفت و گوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، ج۲، ص۲۹۴-۲۹۵.
.


جلوه در انتقاد از نظریۀ حرکت جوهری میان حرکت ذاتی و حرکت جوهری تفاوت قائل شده است و حرکات طبیعت را مسبوق به حرکت ذاتی می‌داند
[۳۱] جلوه، ابوالحسن، رسالة فی الحرکة الجوهریة، ص۱۱۲.
. به نظر او فیض از فاعل صادر نمی‌شود، مگر اینکه قابل اقتضای قابلیت آن را داشته باشد و اقتضای ماهیت، چیزی جز وجود نیست
[۳۲] جلوه، ابوالحسن، ربط الحادث بالقدیم، ص۱۱۹.
. به نظر جلوه ماهیت با صفت اشتراک و کلیت، مشترک میان کثیرین نیست و بر آنها صدق نمی‌کند، زیرا لازم می‌آید که هر یک از آن دو مشترک و کلی باشند
[۳۳] جلوه، ابوالحسن، رساله در کلی و اقسام آن، ص۷۵.
[۳۴] جلوه، ابوالحسن، رساله در کلی و اقسام آن، ص۹۴.
. بر اساس دیدگاه عرفانی جلوه
[۳۵] جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، ص۱۶۹.
[۳۶] جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، ص۱۷۱-۱۷۲.
[۳۷] جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، ص۱۸۴.
، حقیقت وجود مقابل مفهوم عام وجود و اعم از وجود واجب و ممکن است و بدون حیثیت تقییدی، منشأ انتزاع وجوب است. او می‌گوید «انتزاع وجود از نسب وجود حق، موقوف بر حیثیت تعلیلی بوده، اما انتزاع وجود از مطلق وجود به جهت تقییدی نیاز ندارد». جلوه وجود ظلی را همان وجود امکانی می‌داند و می‌نویسد: «حقیقت وجود، حقیقت مقابل مفهوم است و شامل وجود واجبی و ممکنی و جواهر و اعراض می‌شود».
وی قائل به حقیقی بودن کثرات بود و می‌گوید: «ممکناتْ موهوم صرف و خیال محض نیستند». جلوه میان وحدت اطلاقی و عددی، تمایز قائل نشده است
[۳۸] آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهید القواعد ترکۀ اصفهانی، ص۲۳-۲۵.
[۳۹] آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهید القواعد ترکۀ اصفهانی، ص۲۹.
[۴۰] آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهید القواعد ترکۀ اصفهانی، ص۳۳.
. صالح موسوی خلخالی
[۴۱] موسوی خلخالی، صالح، شرح مناقب ابن عربی، ص۳۲.
به نقل از جلوه می‌گوید: مولوی بیت «اندر جبل صالحه کانی است زگوهر / زآن است که ما غرقۀ دریای دمشقیم» را در دمشق و در حال ریاضت و استفاضت از مزار محیی‌الدین ابن عربی سروده است . به نظر جلوه
[۴۳] جلوه، ابوالحسن، بیان استجابة الدعاء، ص۱۱۱-۱۱۲.
ابلاغ رسالت و امر و نهی، لازمۀ رسالت است و منفک از آن نیست، خواه در رسول مورد اطاعت قرار گیرد یا نگیرد. به نظر او دعای حقیقی، افضل درجات سلوک است.


جلوه، به عنوان نخستین نقاد حکمت متعالی ملاصدرا، فیلسوف و حکیم مشائی شناخته می‌شد و احیا کنندۀ حکمت ابن‌ سینا بود. عموم منابع از جلوه با عنوان سیدالحکماء و حکیم متأله یاد کرده‌اند. او و آقا محمدرضا قمشه‌ای و آقاعلی مدرس زنوزی و میرزا حسین نوری مدرس مشهور حوزۀ فلسفی تهران بوده‌اند. وی با آقا محمد رضا قمشه‌ای در فلسفه و عرفان معارضه داشت
[۴۴] نصر، سید حسین، جاودان خرد، ج۱، ص۳۳۶.
.


جلوه با اعیان و فضلای عصر خود معاشرت داشت و میان آنها و طلاب محترم بوده است
[۴۵] دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳.
[۴۶] تقی‌ زاده، حسن، احترام علما، ص۱۸۱.
. ناصرالدین شاه قاجار سالی یک‌بار با وی در مدرسۀ دارالشفا ملاقات می‌کرد. طرز ملاقات جلوه با شاه معرف حیثیت و اعتبار اهل حکمت در آن عهد است
[۴۷] ناظم‌ الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۸۰.
[۴۸] مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، ج۱، ص۵۲۱.
[۴۹] زرین‌ کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، ج۲، ص۶۳۰-۶۳۱.
. او بارها در دیـوان خـود
[۵۰] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۲-۳۵.
ناصرالدین شاه را ستوده است. نیز جلوه و جمال‌الدین اسدآبادی (۱۲۵۴-۱۳۱۴ق) با یکدیگر دیدار کرده‌اند و ادوارد براون
[۵۱] .p۱۴۹ ،Browne، E. G.، A Year Amongst the Persians
[۵۲] .Nasr، S. H.، Ṣadr al- Dīn Shīrāzī and His Transcendent Theosophy
ضمن گزارش از دیدار خود با وی می‌گوید که جلوه دربارۀ فیلسوفان الٰهی غرب و نیز دربارۀ گیاه‌خواری از او پرسشهایی کرده است
[۵۳] مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۴۸.
[۵۴] محیط طباطبایی، محمد، برهان قاطع، ص۵۰۶.
. پیروان محمد علی باب شیرازی نیز مدتی کوتاه بر جلوه سخت گرفتند
[۵۵] مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۵۰۲-۵۰۶.
. ابوالفضل گلپایگانی از نویسندگان بهایی پرسشهایی از جلوه دربارۀ معاد کرده و پاسخ مکتوبی از او دریافت نموده است
[۵۶] نورانی‌ نژاد، فاطمه، مکتوبی از ابوالفضل گلپایگانی در باب معاد و مباحثۀ وی با حکیم جلوه، ص۲۷۳.
.


جلوه دارای استغنای طبع و عزت نفس بود و در نهایت آراستگی و قناعت و انزوا زندگی می‌کرد؛ بلند قامت و خوش‌سیما بود و محاسن کوتاه خود را گاه خضاب می‌کرد؛ دانشمندی خوش‌بیان بود و مطایباتی را از او نقل کرده‌اند؛ ازدواج نکرد و زندگانی وی از عایدات املاک وقفی اجدادش می‌گذشت. جلوه اهل تهجد بود و پس از نوافل و تعقیبات نماز صبح تدریس می‌کرد
[۵۷] افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶.
[۵۸] سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۷.
.


جلوه در شب جمعه ششم ذیقعدۀ ۱۳۱۴ از دنیا رفت. او را در قبرستان ابن‌ بابویه (شهر ری) دفن کردند. دو سال بعد سلطان حسین میرزا نیرالدوله به مباشرت عبدالباقی معمار کاشانی، بقعه‌ای برای او ساخت.


نوشته‌های چاپی و خطی جلوه در کلام و فلسفه و عرفان اینها ست:
۱. حواشی بر شرح الملخص فی الهیئة نوشتۀ محمود بن محمد چغمینی (د ۷۴۵ق)
[۵۹] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۶۸۴.
.
۲. حاشیه بر رسالۀ هیئت نوشتۀ علی بن محمد قوشچی
[۶۰] مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج۱، ص۱۶۶۹.
.
۳. حاشیه بر حاشیۀ ملاصدرا بر شرح قاضی کمال‌الدین میبدی (د ۹۰۹ق) بر هدایة الحکمۀ اثیرالدین ابهری . این رساله در تهران (۱۳۸۵ش) چاپ شده است.
۴. « القضیة المهملة هی القضیة الطبیعیة»، کلام اسلامی، قم، س۳، شم‌ ۴ (۱۳۷۳ش، ص۸۷-۸۹)؛ نیز به کوشش عزالدین رضا نژاد در گلشن جلوه (قم، انتشارات قیام، ص ۱۱۹-۱۲۲).
۵. حواشی علیٰ شرح‌الاشارات و التنبیهات
[۶۲] مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۳۸۹ بب‌. ‌
.
۶. حواشی الشفاء. جلوه در این نوشته سخن ابن‌ سینا را با کلام خود او تفسیر کرده، و به نقل از قدما مطالبی در نقد یا رد آن نوشته است
[۶۳] مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۳۸-۳۹.
[۶۵] مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۳۰۹ بب‌.
.
۷. حواشی علی الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة. این نوشته تنها اثری است که جلوه در «زندگی‌نامۀ خود نوشت» از آن نام برده
[۶۶] جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، ص۳۴.
، و به نظر می‌رسد که آوردن عنوان آن نشان‌دهندۀ ارزشی است که در نزد نویسنده داشته است
[۶۷] مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۸۳ بب‌.
. جلوه در این نوشته آراء ملاصدرا را بر مبنای حکمت مشاء نقد و بیشتر منابع آن را مشخص کرده است
[۶۹] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۹۳.
. شماری از نسخه‌های خطی آن در دسترس است و تنها بخشی از آن در حواشی نخستین چاپ اسفار در مبحث جواهر و اعراض منتشر شده است
[۷۰] مرعشی، خطی، ج۱۸، ص۲۳۸-۲۳۹.
[۷۱] شورا، خطی، ج۱۰، ص۲۰۷۶.
[۷۲] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۹۳.
.
۸. حاشیه بر شرح منظوم سبزواری
[۷۳] گلی زواره، غلامرضا، کتاب‌شنـاسی حکیـم‌ جلـوه، آینـۀ‌ پژوهش، ص۱۲۰.
.
۹. رسالة فی الجسم التعلیمی
[۷۴] فاضل، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۳، ص۱۳۳۶.
.
۱۰. رسالة فی الوجود الصور النوعیة
[۷۵] مرعشی، خطی، ج۲۱، ص۸۱.
.
۱۱. انتزاع المفهوم الواحد
[۷۶] مرعشی، خطی، ج۲۱، ص۸۱.
.
۱۲. حاشیه بر المشاعر ملاصدرا که به همراه رسالۀ عرشیۀ وی در تهران (۱۳۱۹ و ۱۳۴۵ق) چاپ شده است
[۷۷] نصر، سید حسین، جاودان خرد، ص۴۴.
[۷۸] باقری خرم دشتی، ناهید، کتاب‌شناسی جامع ملاصدرا، ص۳۴۷.
نیز حسن رضازاده آن را در تهران (۱۳۸۵ش) چاپ کرده است.
۱۳. حواشی علی المبدأ و المعاد نوشتۀ ملاصدرا
[۷۹] مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۳۴۵ بب‌.
.
۱۴. «رساله دربارۀ کلی و اقسام آن»، به کوشش حسین سید موسوی، خردنامۀ صدرا، شم‌ ۳ (تهران، ۱۳۷۵ش). آقا بزرگ رسالـة فـی الوجـود را مشتمل بر اثبات کلی طبیعی دانسته که احتمالاً نام دیگر همین رساله است.
۱۵. رسالة فی الحرکة الجوهریة، در ابطال حرکت در مقولۀ جوهر، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، س ۲، شم‌ ۶ قم، ۱۳۷۵ش،
[۸۱] جلوه، ابوالحسن، رسالة فی الحرکة الجوهریة، ص۱۱۲-۱۱۷.
. نیز ترجمه و شرح حسن ممدوحی (گلی زواره، غلامرضا، گلشن جلوه، تهران، ۱۳۷۴ش). جلوه در این رساله آراء ملاصدرا و آقا علی مدرس زنوزی را نقد کرده
[۸۲] کدیور، محسن، دو رساله از میـرزای‌ جلوه، ص۱۱۰.
[۸۳] مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۴۹.
، اما جلال‌الدین آشتیانی
[۸۴] آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، ص۱۸۹.
[۸۵] آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، ص۲۸۸ بب‌.
به اشکالات جلوه پاسخ داده است.
۱۶. ربط الحادث بالقدیم، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، س ۲، شم‌ ۶ (قم، ۱۳۷۵ش، ص ۱۱۸-۱۲۲). جلوه در این نوشته نیز سخنان ملاصدرا و همچنین آقا علی مدرس را نقد کرده است
[۸۶] کدیور، محسن، دو رساله از میـرزای‌ جلوه، ج۱، ص۴۳.
.
۱۷. رسالة فی الترکیب و احکامه
[۸۸] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۲.
.
۱۸. رسالة فی الوجود الواجب و الممکن علی مذهب المتألهین
[۹۰] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۲.
.
۱۹. رسالة فی الوجود و اقسامه، مشتمل بر بحث تواطی یا تشکیک وجود
[۹۲] آستان قدس ف، فهرست، ص۵۹۹.
[۹۳] کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۶۸۴.
.
۲۰. تصحیح و تعلیقۀ تمهید القواعد
[۹۴] صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۷۳.
.
۲۱. تعلیقه بر الدرة الفاخرة (به کوشش حسن رضا زاده، تهران، ۱۳۸۵ش).
۲۲. تعلیقه و تصحیح مثنوی مولوی، به کوشش محمود خوانساری با مقدمۀ مجدالادباء حیدرعلی
[۹۵] صدیق بهزادی، ماندانا، کتاب شناسی مولوی، ص۸.
.
۲۳. حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم داوود بن محمود قیصری (د ۷۵۱ق)، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی (تهران، ۱۳۷۵ش) و رضازاده (۱۳۸۵ش). این نوشته مبین آگاهی وسیع جلوه از آراء عارفان است
[۹۶] دهباشی، مهدی، میرزای جلوه، حدیث اندیشه، گفت و گوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، ج۲، ص۲۹۲.
.
۲۴. «بیان استجابة الدعاء»، به کوشش هادی رفیعی طباطبایی، در گلشن جلوه
[۹۷] گلی زواره، غلامرضا، گلشن جلوه، ص۱۰۷-۱۱۷.
؛ نیز به کوشش مجید هادی‌زاده در نصوص و رسائل، ج ۴ (اصفهان، ۱۳۸۵ش).
۲۵. تصحیح مصباح الانس بین المعقول و المحسوس فی شرح مفتاح غیب‌الجمع و الوجود، نوشتۀ شمس‌الدین محمد بن حمزِۀ فناری (۷۵۱-۸۳۴ ق) در شرح کتاب مفتاح الغیب صدرالدین قونوی (۶۰۷-۶۷۳ ق)
[۹۸] صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۷۳.
.
۲۶. تعلیقه بر بحار الانوار محمد باقر مجلسی.
۲۷. مقدمه بر دیوان حسین طباطبایی زواره‌ای (۱۱۹۰-۱۲۲۵ق) متخلص به «مجمر» و ملقب به مجتهد الشعرا (تهران، ۱۳۱۲ق).
۲۸. دیوان، مشتمل بر قصاید و غزلیات و مثنویات که میرزا علی خان رسولی آن را جمع‌آوری، و احمد سهیلی خوانساری چاپ کرده است. جلوه شعر گفتن را از جوانی آغاز کرد و با ادیبان و شاعران معاشرت داشت، اما بعدها آن را رها کرد. طبع شعر وی بیشتر مایل به سبک خراسانی است و آن را همانند اشعار میرفندرسکی و نیز به شیوۀ ناصرخسرو دانسته‌اند. دیوان وی مبین ذوق لطیفه‌گویی و نکته‌سنجی او ست. تخلص او به «جلوه» موجب شهرت وی به حکیم جلوه شد
[۹۹] افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶-۱۰۷.
[۱۰۰] سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۱۰-۱۱.
.
۲۹. حواشی علیٰ شرح تجرید الکلام (به کوشش حسن رضازاده، تهران، ۱۳۸۵ش).
۳۰. رسالة فلسفیة (به کوشش حسن رضازاده، تهران، ۱۳۸۵ش).
۳۱. «زندگی‌ نامۀ خود نوشت»، که به درخواست علیقلی میرزا قاجار اعتضاد السلطنه (۱۲۹۸-۱۲۳۴ق) برای درج در نامۀ دانشوران‌
[۱۰۱] جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، ص۳۱-۳۷.
نوشته است.
آقا بزرگ مطالع الانوار، نوشتۀ میرزا ابوالحسن اصطهباناتی را که به فارسی است، برگرفته از سخنان جلوه دانسته است.


جلوه ممارست در اشعار قدما و مطالعۀ سروده‌های سخنوران بزرگ متقدم را برای خود موجب انتساب به لغو و مایۀ کسر شأن و اعتبار تلقی نمی‌کرد و ضمن تتبع در شعر و ادب فارسی، خود نیز شعر می‌سرود و سخنانش محل توجه و اعتنای سخن‌شناسان بود. او تخلص جلوه را برگزید و بدین‌روی به «میرزای جلوه» مشهور شد
[۱۰۳] اعتماد السلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۱۶.
[۱۰۴] افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶.
[۱۰۶] جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، نامۀ دانشوران، ج۳، ص۳۵.
[۱۰۷] جابری انصاری، حسن، آگهی شهان از کار جهان، ج۳، ص۱۱۰-۱۱۱.
[۱۰۸] سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۱۱.
[۱۰۹] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۴۰.
.
بـه گفتۀ رسولـی
[۱۱۱] رسولی، میرزاعلی خان، ابوالحسن طباطبایی، ص۴.
ــ جامعِ دیـوان او ــ و نیز به قول دیگر محققان
[۱۱۲] دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۳۷۶.
[۱۱۳] محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، ص۲۵۴-۲۵۶.
[۱۱۴] عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، ج۱، ص۶۵۱.
وی در شرح حال خود که آن را برای اعتضادالسلطنه، وزیر علوم وقت فرستاده، نوشته است: «از اوان جوانی و مقارن سالهای تحصیل در مدرسۀ کاسه‌گران اصفهان، بر اثر مجالست با شاعران و ادیبان و نیز برحسب وراثت به سرودن شعر رغبت داشتم. پس از آشنایی به طرز سخن و تمیز خوب و بد آن دانستم سرودن شعر خوب لازم ایام جوانی و کاری بس دشوار است و فایده‌ای بر آن مترتب نیست؛ ولی با این همه، دست از آن برنداشتم»
[۱۱۵] جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، نامۀ دانشوران، ج۳، ص۳۴.
. پدرش سید محمد طباطبایی طبیب و شاعر زمان فتحعلی شاه (سل‌ ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق / ۱۷۹۸-۱۸۳۴م) بود و تخلص «مظهر» داشت
[۱۱۶] فاضل، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، ص۶۱۹.
[۱۱۷] تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۱۳۵.
[۱۱۸] برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۴.
[۱۱۹] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۴۰.
.
جلوه با حُسنِ منظر و وسعت مشرب، و در پرتو شیرین‌بیانی، عزت نفس و بزرگواری توانسته بود شمار زیادی از اهل فضل و کمال را به مصاحبت خویش ترغیب کند و از دانش گسترده و محضر پرفیض خود بهره‌مند سازد
[۱۲۰] دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۳۷۵.
[۱۲۱] رشید یاسمی، غلامرضا، ادبیات معاصر، ص۳۹.
[۱۲۲] محبوبی اردکانی، حسین، تعلیقات بر المآثر و الآثار، ج۲، ص۷۷۱.
.
پس از نهضت بازگشت ادبی و رواج اسلوب شعر خراسانی، وی نیز که در علوم ادبی همچون فنون حکمی متبحر بود، در اثر پیروی از سخنوران قدیم خراسان و ترکستان توانست ضمن تألیف و تلفیق اندیشه‌های دقیق فلسفی با احساسات لطیف شاعرانه، قریحۀ سخنوری و ذوق لطیفه‌گویی و نکته‌سنجی خود را نشان دهد و بیش از هر شاعر دیگر در پیروی از طرز و شیوۀ ناصرخسرو توفیق یابد
[۱۲۳] افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶-۱۰۷.
[۱۲۴] معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۰۷.
[۱۲۵] مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۳۵.
[۱۲۶] سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۱۰.
[۱۲۷] تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۱۳۶.
.
زبان او ساده و شفاف، و گاه دارای الفاظ محاوره است؛ زبانی که در آن کمتر از صنایع بیانی و بدیعی نشانی هست و به تعبیر سبک‌شناسان
[۱۲۸] شمیسا، سیروس، سبک‌ شناسی شعر، ص۳۶۶-۳۶۷.
شعر او مستقیم و حرفی است، نه تصویری و استعاری
[۱۲۹] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۴، بیت ۱۸.
. به عقیدۀ برخی از محققان سروده‌های روزگار جوانی جلوه دارای چنان فصاحت و ملاحتی است که در شعر شاعران بزرگ کمتر دیده می‌شود
[۱۳۰] محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، ص۲۶۵.
.


با توجه به دیوان او می‌توان به ویژگیهای اشعار او اشاره کرد:
۱. دیوان اشعار او مشتمل بر ۲۷ قصیده، ۴۲ غزل، ۴ قطعه و ۲ مثنوی است. قصـاید او اغلب در مـدایح و معارف است
[۱۳۱] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۷.
[۱۳۲] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۲.
[۱۳۳] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۴.
[۱۳۴] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۸.
، با اِعمال سلیقه‌ای خوش به طرز شعرای خراسان و بیشتر با الفاظ فارسی روان که او را در این فن سرآمد اقران ساخته است
[۱۳۵] مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۴۲.
[۱۳۶] تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۱۳۶.
[۱۳۷] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۳-۱۵.
.
۲. شباهت قصاید وی با ناصرخسرو در شکل (فرم) و نیز قرابت آن دو در پیام (تأیید و تأکید مبانی دین و اخلاق) درخور توجه است
[۱۳۸] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۲۶، بیت۶ بب‌.
.
۳. در قصاید او مقوله‌ای که به گفتۀ شفیعی کدکنی
[۱۳۹] شفیعی کدکنی، محمدرضا، زمینۀ اجتماعی شعر فارسی، ص۲۷۶.
، قدمای ادب و نقد در طبقه‌بندی موضوعی شعر از آن به «ملتمسات» تعبیر کرده‌اند، دیده نمی‌شود.
۴. در سخن او به وضوح غلبۀ سیر و سلوک عارفانه بر مشرب مشائی شاعر مشهود است
[۱۴۰] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۶۶، ابیات۹ و ۱۰.
.
۵. گاه کاربرد کلمات و ترکیبات کهنه، لطف، شور و طراوتی را که لازمۀ یک شعر خوب است، از چشم خواننده پنهان می‌سازد؛ از آن جمله است، کاربرد واژه‌ها و تعبیرهایی چون: زهازه، فشافش
[۱۴۱] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۵.
، ایدون
[۱۴۲] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۶.
، پتیاره، نبسه
[۱۴۳] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۵.
، دستک زن
[۱۴۴] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۶.
، مرغزن، غریو، شندف، کرنا
[۱۴۵] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۵۴.
هزمان، هگرز
[۱۴۶] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۵۹.
، گرزن، گاودُم، هُرّا
[۱۴۷] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۷۰.
و هیش
[۱۴۸] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۸.
.
۶. اقتفا از خمریۀ معروف رودکی به مطلع «مادر می را بکرد باید قربان ... » (نفیسی، ۵۰۶-۵۰۸)، در قصیده‌ای به مطلع «کوه گران پشت شد ز برف فراوان ... »
[۱۴۹] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۴، بیت۵ بب‌.
.
۷. وجود پاره‌ای غث و سمینها و سستیها در شعر او
[۱۵۰] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۳، ابیات۳ و ۱۲.
[۱۵۱] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۵، بیت۹.
[۱۵۲] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۶۵، بیت۱۸.
[۱۵۳] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۷۸، بیت۶، نیز جم‌.
.
۸. التزام به نوعی سنت شعری و تصاویر کلیشه‌ای بازمانده از شعر سخنوران متقدم و گاه تعبیر از معشوق به «پسر»
[۱۵۴] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۵، بیت۳.
.
۹. در نگاه او، عشق عطیه و آیت الٰهی است
[۱۵۵] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۲۴، بیت۹.
.
۱۰. توجه و اقتفا به حافظ از جمله اقتفا به غزل «حسب حالی ننوشتی و شد ایامی چند ... »
[۱۵۶] جلوه، ابوالحسن، دیوان، غزل۱۸۲، بیت۱.
، در غزلی به مطلع «ما ز زهاد ندیدیم و شد ایامی چند ... »
[۱۵۷] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۵، بیت۱۰ بب‌.
.
۱۱. اقتباس از سعدی از جمله از بیت «نه قوتی که توانم کناره جستن ازو / نه قدرتی که به شوخیش در کنار کشم»
[۱۵۸] جلوه، ابوالحسن، دیوان، غزل۴۰۴، بیت۲.
، در بیت «نه طالعی که توانم کشیدش اندر بر / نه طاقتی که توانم ازو گرفت کنار»
[۱۵۹] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۷، بیت۲.
.
۱۲. تضمین شعر فردوسی
[۱۶۰] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۷۷.
، نظر به شعر غضایری رازی
[۱۶۱] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۳.
و اقتباس از مضامین مولانا
[۱۶۲] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۱.
.
۱۳. آراستن سخن به محسنات بدیعی در حد اعتدال و دور از تکلف، چنان‌که خود گفته است: «این همه تشبیه و استعاره چه لازم / ز آتش غفلت به سَرْت اگر نه بخار است»
[۱۶۳] جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۲۰، بیت۱۳.
.
با تأمل در اشعار جلوه به آسانی می‌توان سخن رسولی
[۱۶۴] رسولی، میرزاعلی خان، ابوالحسن طباطبایی، ص۶.
را مبنی بر اینکه «شعر و شاعری در جنب کمالات و علومش نمونه‌ای، و از خرمن فضل و دانش وی خوشه‌ای است»، پذیرفت. ماده تاریخهایی که میرزا محمدنصیر طرب اصفهانی
[۱۶۵] محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، ص۲۷۹.
، میرزا محمود فسایی
[۱۶۶] عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، ج۱، ص۶۰۴.
و یحیی دولت‌آبادی (
[۱۶۷] معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۰۸.
برای درگذشت او سروده‌اند، تأکید دیگری بر پایگاه بلند علمی او به شمار می‌آید.


در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، قم، ۱۳۶۲ش.
(۲) آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهیدالقواعد ترکۀ اصفهانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۳) آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر الشواهد الربوبیۀ صدرالدین شیرازی، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۴) آقا بزرگ طهرانی، محمد حسن، الذریعة.
(۵) اعتماد السلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۶) افضل الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۷) باقری خرم دشتی، ناهید، کتاب‌شناسی جامع ملاصدرا، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۸) تقی‌ زاده، حسن، احترام علما، تهران، ۱۳۲۸ش، س ۲، شم‌ ۵ .
(۹) تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، آینده، تهران، ۱۳۰۶ش، شم‌ ۲۱.
(۱۰) جلوه، ابوالحسن، بیان استجابة الدعاء، به کوشش هادی رفیعی طباطبایی، گلشن جلوه، قم، ۱۳۷۴ش.
(۱۱) جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۱۲) جلوه، ابوالحسن، دیوان، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، ۱۳۴۸ق.
(۱۳) جلوه، ابوالحسن، ربط الحادث بالقدیم، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، قم، ۱۳۷۵ش، س ۲، شم‌ ۶.
(۱۴) جلوه، ابوالحسن، رساله در کلی و اقسام آن، به کوشش حسین سید موسوی، خردنامۀ صدرا، تهران، ۱۳۷۵ش، شم‌ ۳.
(۱۵) جلوه، ابوالحسن، رسالة فی الحرکة الجوهریة، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، قم، ۱۳۷۵ش، س ۲، شم‌ ۶ .
(۱۶) جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، نامۀ دانشوران، قم، ۱۳۷۹ق، ج ۳.
(۱۷) حسینی طهرانی، محمدحسین، روح مجرد، مشهد، ۱۴۱۸ق.
(۱۸) دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۱۹) دهباشی، مهدی، میرزای جلوه، حدیث اندیشه، گفت و گوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، به کوشش عبدالله نصری، تهران، ۱۳۸۱ش، ج ۲.
(۲۰) زرین‌ کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۲۱) سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه (هم‌).
(۲۲) شورا، خطی.
(۲۳) صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، تهران، ۱۳۸۱ش.
(۲۴) صدیق بهزادی، ماندانا، کتاب شناسی مولوی، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۲۵) عبرت نائینی، محمدعلی، تذکرۀ مدینة الادب، چ تصویری، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۲۶) فاضل، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۲۷) قمی، عباس، الکنیٰ و الالقاب، به کوشش هادی امینی، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۲۸) کدیور، محسن، دو رساله از میـرزای‌ جلوه، نامۀ مفید، قم، ۱۳۷۵ ش، س ۲، شم‌ ۶.
(۲۹) کدیور، محسن، مجموعۀ مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرس طهرانی، تهران، ۱۳۷۸ش، ج ۱.
(۳۰) کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، تهران، ۱۳۷۸ش، ج ۱.
(۳۱) گلی زواره، غلامرضا، کتاب‌شنـاسی حکیـم‌ جلـوه، آینـۀ‌ پژوهش، تهران، ۱۳۷۳ش، س ۵، شم‌ ۱.
(۳۲) گلی زواره، غلامرضا، گلشن جلوه، قم، ۱۳۷۴ش.
(۳۳) مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، تهران، ۱۳۸۵ش.
(۳۴) قاجار، محمود میرزا، سفینة المحمود، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، ۱۳۴۶ش.
(۳۵) محیط طباطبایی، محمد، برهان قاطع، گوهر، تهران، ۱۳۵۶ش، س ۵، شم‌ ۷.
(۳۶) مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تهران، ۱۳۷۴ش.
(۳۷) مدرس گیلانی، مرتضی، منتخب معجم الحکماء، به کوشش منوچهر صدوقی سها، تهران، ۱۳۸۴ش.
(۳۸) مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۳۹) مرعشی، خطی.
(۴۰) مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۴۱) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۴۲) مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، ۱۳۵۹ش.
(۴۳) موسوی خلخالی، صالح، شرح مناقب ابن عربی، ترجمۀ مهدی افتخار، تهران، ۱۳۸۲ش.
(۴۴) ناظم‌ الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۴۵) نصر، سید حسین، جاودان خرد، به کوشش حسن حسینی، تهران، ۱۳۸۲ش.
(۴۶) نورانی‌ نژاد، فاطمه، مکتوبی از ابوالفضل گلپایگانی در باب معاد و مباحثۀ وی با حکیم جلوه، فصلنامۀ مطالعات تاریخی، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۴، شم‌ ۱۷.
(۴۷) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۴۸) افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۴۹) بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۵۰) برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی معاصر ایران، قم، ۱۳۷۳ش.
(۵۱) تنکابنی، محمدطاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، گلشن جلوه، به کوشش غلامرضا گلی زواره، قم، انتشارات قیام.
(۵۲) جابری انصاری، حسن، آگهی شهان از کار جهان، چ سنگی.
(۵۳) جلوه، ابوالحسن، دیوان، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۵۴) حافظ، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، ۱۳۸۱ش.
(۵۵) دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۵۶) رسولی، میرزاعلی خان، ابوالحسن طباطبایی، در مقدمۀ دیوان جلوه (هم‌).
(۵۷) رشید یاسمی، غلامرضا، ادبیات معاصر، تهران، ۱۳۵۲ش.
(۵۸) سعدی، کلیات، به کوشش محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۵۹) سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه (هم‌).
(۶۰) شفیعی کدکنی، محمدرضا، زمینۀ اجتماعی شعر فارسی، تهران، ۱۳۸۶ش.
(۶۱) شمیسا، سیروس، سبک‌ شناسی شعر، تهران، ۱۳۷۴ش.
(۶۲) عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۶۳) فاضل گروسی، انجمن خاقان، به کوشش توفیق هاشم‌پور سبحانی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۶۴) محبوبی اردکانی، حسین، تعلیقات بر المآثر و الآثار (نک‌: هم‌، اعتمادالسلطنه).
(۶۵) محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۶۶) مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، ۱۳۷۴ش.
(۶۷) مدرسی چهاردهی، مرتضى، تاریخ فلاسفۀ اسلام، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۶۸) مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۶۹) معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی.
(۷۰) نامۀ دانشوران، قم، ۱۳۳۸ش.
(۷۱) نفیسی، سعید، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران، ۱۳۴۱ش.
(۷۲) آقا بزرگ طهرانی، محمد حسن، طبقات اعلام الشیعة، مشهد، ۱۴۰۴ق.
(۷۳) آستان قدس ف، فهرست.
(۷۴) .Browne، E. G.، A Year Amongst the Persians، London، ۱۸۹۳
(۷۵) .Nasr، S. H.، Ṣadr al- Dīn Shīrāzī and His Transcendent Theosophy، Tehran، ۱۹۹۷


۱. جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۳.
۲. اعتماد السلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷.
۳. جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۲-۳۳.
۴. قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۴۹.    
۵. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱، ص۳۰۵.    
۶. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۲.
۷. مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۲۹-۳۳۰.    
۸. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۹، ص۱۰۶۳.    
۹. قاجار، محمود میرزا، سفینة المحمود،ج۱، ص۳۰۵.
۱۰. جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۳.
۱۱. عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، ج۱، ص۶۵۱-۶۵۲.
۱۲. افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۷.
۱۳. مدرس گیلانی، مرتضی، منتخب معجم الحکماء، ص۷۶.
۱۴. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۶۰۹.    
۱۵. صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۶۹-۴۷۰.
۱۶. جلوه، ابوالحسن، زندگی‌ نامۀ خود نوشت، ص۳۴.
۱۷. قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۵۰.    
۱۸. مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، ج۱، ص۴۲۰.    
۱۹. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۱.
۲۰. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۶۰۹.    
۲۱. صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۲۰.
۲۲. تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۶۵۶.
۲۳. مدرس گیلانی، مرتضی، منتخب معجم الحکماء، ص۷۴.
۲۴. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۹۷۳.
۲۵. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۶۱۵.    
۲۶. صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۷۷.
۲۷. صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۸۰-۴۸۱.
۲۸. مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۴۱.
۲۹. نصر، سید حسین، جاودان خرد، ج۱، ص۳۳۷.
۳۰. دهباشی، مهدی، میرزای جلوه، حدیث اندیشه، گفت و گوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، ج۲، ص۲۹۴-۲۹۵.
۳۱. جلوه، ابوالحسن، رسالة فی الحرکة الجوهریة، ص۱۱۲.
۳۲. جلوه، ابوالحسن، ربط الحادث بالقدیم، ص۱۱۹.
۳۳. جلوه، ابوالحسن، رساله در کلی و اقسام آن، ص۷۵.
۳۴. جلوه، ابوالحسن، رساله در کلی و اقسام آن، ص۹۴.
۳۵. جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، ص۱۶۹.
۳۶. جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، ص۱۷۱-۱۷۲.
۳۷. جلوه، ابوالحسن، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، ص۱۸۴.
۳۸. آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهید القواعد ترکۀ اصفهانی، ص۲۳-۲۵.
۳۹. آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهید القواعد ترکۀ اصفهانی، ص۲۹.
۴۰. آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر تمهید القواعد ترکۀ اصفهانی، ص۳۳.
۴۱. موسوی خلخالی، صالح، شرح مناقب ابن عربی، ص۳۲.
۴۲. حسینی طهرانی، محمدحسین، روح مجرد، ص۳۲۳.    
۴۳. جلوه، ابوالحسن، بیان استجابة الدعاء، ص۱۱۱-۱۱۲.
۴۴. نصر، سید حسین، جاودان خرد، ج۱، ص۳۳۶.
۴۵. دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳.
۴۶. تقی‌ زاده، حسن، احترام علما، ص۱۸۱.
۴۷. ناظم‌ الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۸۰.
۴۸. مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، ج۱، ص۵۲۱.
۴۹. زرین‌ کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، ج۲، ص۶۳۰-۶۳۱.
۵۰. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۲-۳۵.
۵۱. .p۱۴۹ ،Browne، E. G.، A Year Amongst the Persians
۵۲. .Nasr، S. H.، Ṣadr al- Dīn Shīrāzī and His Transcendent Theosophy
۵۳. مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۴۸.
۵۴. محیط طباطبایی، محمد، برهان قاطع، ص۵۰۶.
۵۵. مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۵۰۲-۵۰۶.
۵۶. نورانی‌ نژاد، فاطمه، مکتوبی از ابوالفضل گلپایگانی در باب معاد و مباحثۀ وی با حکیم جلوه، ص۲۷۳.
۵۷. افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶.
۵۸. سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۷.
۵۹. کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۶۸۴.
۶۰. مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج۱، ص۱۶۶۹.
۶۱. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۳۸.    
۶۲. مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۳۸۹ بب‌. ‌
۶۳. مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۳۸-۳۹.
۶۴. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۴۱.    
۶۵. مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۳۰۹ بب‌.
۶۶. جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، ص۳۴.
۶۷. مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۸۳ بب‌.
۶۸. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۶، ص۱۹.    
۶۹. کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۹۳.
۷۰. مرعشی، خطی، ج۱۸، ص۲۳۸-۲۳۹.
۷۱. شورا، خطی، ج۱۰، ص۲۰۷۶.
۷۲. کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۹۳.
۷۳. گلی زواره، غلامرضا، کتاب‌شنـاسی حکیـم‌ جلـوه، آینـۀ‌ پژوهش، ص۱۲۰.
۷۴. فاضل، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۳، ص۱۳۳۶.
۷۵. مرعشی، خطی، ج۲۱، ص۸۱.
۷۶. مرعشی، خطی، ج۲۱، ص۸۱.
۷۷. نصر، سید حسین، جاودان خرد، ص۴۴.
۷۸. باقری خرم دشتی، ناهید، کتاب‌شناسی جامع ملاصدرا، ص۳۴۷.
۷۹. مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۳۴۵ بب‌.
۸۰. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۵، ص۳۵.    
۸۱. جلوه، ابوالحسن، رسالة فی الحرکة الجوهریة، ص۱۱۲-۱۱۷.
۸۲. کدیور، محسن، دو رساله از میـرزای‌ جلوه، ص۱۱۰.
۸۳. مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، ج۱، ص۴۹.
۸۴. آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، ص۱۸۹.
۸۵. آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، ص۲۸۸ بب‌.
۸۶. کدیور، محسن، دو رساله از میـرزای‌ جلوه، ج۱، ص۴۳.
۸۷. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۱، ص۱۴۵.    
۸۸. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۲.
۸۹. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۵، ص۳۹.    
۹۰. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۴۲.
۹۱. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۵، ص۳۶.    
۹۲. آستان قدس ف، فهرست، ص۵۹۹.
۹۳. کدیور، محسن و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، ج۱، ص۶۸۴.
۹۴. صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۷۳.
۹۵. صدیق بهزادی، ماندانا، کتاب شناسی مولوی، ص۸.
۹۶. دهباشی، مهدی، میرزای جلوه، حدیث اندیشه، گفت و گوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، ج۲، ص۲۹۲.
۹۷. گلی زواره، غلامرضا، گلشن جلوه، ص۱۰۷-۱۱۷.
۹۸. صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، ص۴۷۳.
۹۹. افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶-۱۰۷.
۱۰۰. سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۱۰-۱۱.
۱۰۱. جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، ص۳۱-۳۷.
۱۰۲. آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۱۴۲.    
۱۰۳. اعتماد السلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۱۶.
۱۰۴. افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶.
۱۰۵. مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، ج۱، ص۴۱۹.    
۱۰۶. جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، نامۀ دانشوران، ج۳، ص۳۵.
۱۰۷. جابری انصاری، حسن، آگهی شهان از کار جهان، ج۳، ص۱۱۰-۱۱۱.
۱۰۸. سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۱۱.
۱۰۹. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۴۰.
۱۱۰. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۶۰۸.    
۱۱۱. رسولی، میرزاعلی خان، ابوالحسن طباطبایی، ص۴.
۱۱۲. دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۳۷۶.
۱۱۳. محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، ص۲۵۴-۲۵۶.
۱۱۴. عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، ج۱، ص۶۵۱.
۱۱۵. جلوه، ابوالحسن، زندگی نامۀ خود نوشت، نامۀ دانشوران، ج۳، ص۳۴.
۱۱۶. فاضل، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، ص۶۱۹.
۱۱۷. تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۱۳۵.
۱۱۸. برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۴.
۱۱۹. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۴۰.
۱۲۰. دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۳۷۵.
۱۲۱. رشید یاسمی، غلامرضا، ادبیات معاصر، ص۳۹.
۱۲۲. محبوبی اردکانی، حسین، تعلیقات بر المآثر و الآثار، ج۲، ص۷۷۱.
۱۲۳. افضلالملک، غلامحسین، افضل التواریخ، ص۱۰۶-۱۰۷.
۱۲۴. معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۰۷.
۱۲۵. مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۳۵.
۱۲۶. سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه، ص۱۰.
۱۲۷. تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۱۳۶.
۱۲۸. شمیسا، سیروس، سبک‌ شناسی شعر، ص۳۶۶-۳۶۷.
۱۲۹. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۴، بیت ۱۸.
۱۳۰. محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، ص۲۶۵.
۱۳۱. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۷.
۱۳۲. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۲.
۱۳۳. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۴.
۱۳۴. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۸.
۱۳۵. مدرسی چهاردهی، مرتضی، تاریخ فلاسفۀ اسلام، ص۴۲.
۱۳۶. تنکابنی، میرزا طاهر، مختصر شرح احوال میرزای جلوه، ص۱۳۶.
۱۳۷. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۳-۱۵.
۱۳۸. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۲۶، بیت۶ بب‌.
۱۳۹. شفیعی کدکنی، محمدرضا، زمینۀ اجتماعی شعر فارسی، ص۲۷۶.
۱۴۰. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۶۶، ابیات۹ و ۱۰.
۱۴۱. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۵.
۱۴۲. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۶.
۱۴۳. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۵.
۱۴۴. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۶.
۱۴۵. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۵۴.
۱۴۶. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۵۹.
۱۴۷. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۷۰.
۱۴۸. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۸.
۱۴۹. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۴، بیت۵ بب‌.
۱۵۰. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۳، ابیات۳ و ۱۲.
۱۵۱. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۱۵، بیت۹.
۱۵۲. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۶۵، بیت۱۸.
۱۵۳. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۷۸، بیت۶، نیز جم‌.
۱۵۴. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۵، بیت۳.
۱۵۵. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۲۴، بیت۹.
۱۵۶. جلوه، ابوالحسن، دیوان، غزل۱۸۲، بیت۱.
۱۵۷. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۸۵، بیت۱۰ بب‌.
۱۵۸. جلوه، ابوالحسن، دیوان، غزل۴۰۴، بیت۲.
۱۵۹. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۷، بیت۲.
۱۶۰. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۷۷.
۱۶۱. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۴۳.
۱۶۲. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۳۱.
۱۶۳. جلوه، ابوالحسن، دیوان، ص۲۰، بیت۱۳.
۱۶۴. رسولی، میرزاعلی خان، ابوالحسن طباطبایی، ص۶.
۱۶۵. محقق داماد، مصطفى، نخبگان علم و عمل ایران، ص۲۷۹.
۱۶۶. عبرت نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، ج۱، ص۶۰۴.
۱۶۷. معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۰۸.



حسن سید عرب - عبدالله مسعودی آرانی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جلوه».    






جعبه ابزار