منازل بین راه کوفه تا شام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مورخان و مقتل‌نویسان درباره منازل و مسیر کاروان
اسرای کربلا بین راه
کوفه تا
شام، گزارش منسجم و جامعی ارائه نکرده‌اند؛ فقط در بعضی از کتب پاره‌ای از حوادث میان راه، ذکر شده است. کهن‌ترین گزارش درباره منازل و مسیر کاروان اسرا، گزارش
عمادالدین طبری است که منابع جغرافیایی آن‌را تایید نمی‌کنند، بعد از طبری
ابومخنف به تفصیل گزارش کرده که گزارش‌های او هم از لحاظ تاریخی هیچ اعتبار و ارزشی ندارد. یکی از محققان معاصر مسیر حرکت کاروان اهل بیت به شام را چنین برآورد کرده است:
تَکریت،
مُوصِل،
لَبَا،
کُحَیل،
تَلَّ اعفَر،
نَصیبِین،
حَرّان،
مَعَرَّة النُّعمان،
شِیزَر،
کَفَرطاب،
حَماة،
حِمص.
هرچند مورخان و مقتل‌نویسان، مسیر کاروان امام حسین را از
مکه تا
کربلا به تفصیل و منزل به منزل نوشته و بسیاری از وقایع بین راه را گزارش کرده‌اند، درباره آنچه در مسیر
کوفه تا
شام بر سر اسرای اهل بیت آمد خاموش‌اند و هیچ گزارش منسجم و جامعی درباره منازل، شهرها و آبادی‌های میان راه و تک تک وقایع رخ داده در آنها، ارائه نکرده‌اند، و تنها بخشی از آن حوادث را باز گفته‌اند؛ چنان‌که
محدث قمی در این‌باره گفته است: «ارباب مقاتل معروفه معتمده، ترتیب منازل و مسافرت اهل بیت را از کوفه به شام، مرتب نقل نکرده‌اند؛ الا وقایع بعضی منازل را، و لکن مفردات وقایع در کتب معتبره، مضبوط است».
(محدث قمی مشابه این سخن را در جای دیگری چنین گفته است: «بدان که ترتیب منازلی که در آنجا بار انداختند و یا از آن گذشتند، معلوم نیست و در کتب معتبره مذکور نیست و در بیشتر کتب، کیفیت مسافرت اهل بیت به شام ذکر نشده، فقط پاره‌ای از حوادث میان راه در بعضی از آنها وجود دارد که در این کتاب به آن اشاره می‌شود.
) از این‌رو برای دست یافتن به تصویری نسبتا روشن از رویدادهای این بازه زمانی، باید همه گزارش‌های تاریخی موجود را درباره منازل بین راه و وقایع و حوادثی که بر اسرای حسینی و سرهای شهدا در راه شام گذشته است، مطالعه و بررسی کرد.
کهن‌ترین گزارش به جای مانده در این‌باره، گزارش
عمادالدین طبری (زنده تا
۷۰۱ق) در کتاب
کامل بهایی است که به دلیل داشتن اشکالات تاریخی و جغرافیایی متعدد، درخور اعتنا نیست. وی در گزارش دو صفحه‌ای خود بدون آنکه ماخذ خود را بیان کند. نام شهرها و آبادی‌هایی را در مسیر کوفه تا شام آورده که منابع جغرافیایی آن را تایید نمی‌کنند و قضایایی مربوط به اسرا را در آنها نقل کرده است که از نظر تاریخی تایید نمی‌شود. برای مثال، وی از آبادی‌ها و شهرهایی مانند «مُرزِین» و «
بَعلَبَک» یاد کرده که بنا بر منابع کهن، قطعا در مسیر راه کاروان اسرا نبوده است؛ چراکه «مُرزِین» در شرق قلمرو اسلامی، یعنی منطقه
بخارا، قرار داشته
(البته
سمعانی نام این شهر را «مرزبن» (با حرف با) و
حَمَوی «مَزرین» (با تقدم حرف ز) ضبط کرده است.)
و جغرافی‌دانان قدیم، در مسیر شام، مکانی به این نام در کتاب‌های خود ثبت نکرده‌اند. بعلبک نیز، چنان‌که برخی از محققان هم اشاره کرده‌اند،
در مسیر راه کوفه به شام قرار ندارد و لازمه عبور اسرا از این شهر آن است که کاروان با همه عجله‌ای که برای رسیدن به شام داشته است و بدون هیچ مانع و مشکلی در مسیرهای کوتاه‌تر، راه خود را برای رسیدن به مقصد، دور کرده باشد. گذشته از این عمادالدین طبری، در گزارش خود این شهر را از نخستین شهرهای مسیر کوفه به شام معرفی کرده و مکان آن را پیش از مُرزِین و مَیّافارِقِین دانسته که به یقین، نادرست است. از لحاظ تاریخی هم وی، افراد ناشناسی چون قاسم بن رَبیع، نَصر بن عُتبَة و منصور بن اِلیاس را به عنوان حاکمان شهرهای بین راه یاد کرده است که -تا جایی که بررسی شد- اساسا وجود تاریخی نداشته‌اند. همچنین او،
عمر سعد را از فرماندهان مامور رفتن به شام دانسته است که این را نیز هیچ یک از منابع معتبر کهن، تایید نمی‌کند. بنابراین آنچه او در این زمینه گزارش کرده است، اصلا درخور اعتنا و اعتماد نیست.
پس از عمادالدین طبری، تنها نگاشته‌ای که در این‌باره به تفصیل سخن گفته و برخی از منابع معاصر مانند
اسرار الشهادات،
ناسخ التواریخ و
قَمقام زَخّار نیز از آن گرفته‌اند،
مقتل الحسین منسوب به
ابومخنف است که گزارش‌های آن از لحاظ تاریخی هیچ اعتبار و ارزشی ندارد. پس در اینجا نیز از نقل مطالب آن خودداری می‌کنیم. از این‌رو تنها راه این است که با بهره‌گیری از برخی شواهد و قراین تاریخی، مسیری را که به احتمال قوی‌تر ماموران
یزید برای رفتن به شام برگزیده‌اند. حدس بزنیم.
در آن روزگار، سه راه از
عراق به شام وجود داشته است:
۱. طریق سلطانی که آباد بوده و از برخی شهرها می‌گذشته است؛
۲. طریق مستقیم کوفه به شام که از منطقه بادیة الشام، که منطقه‌ای کویری بوده، می‌گذشته است؛
۳. راه معمول و مرسوم بین کوفه و شام که از ساحل غربی
رود فرات و از شهرهایی همچون انبار، هِیت، قِرقِیسیا، رَقَّه و صفین می‌گذشته است (مسیر سپاه
امیرمؤمنان برای جنگ با
معاویه در
جنگ صفین).
بر اساس قرائن و شواهد موجود، مسیر رفتن اسرا از کوفه به شام، راه دوم نبوده است؛ زیرا مسیر بادیة الشام، کویری و سوزان و بی‌آب بوده است. یکی از محققان معاصر با بررسی‌ها و مطالعاتی که در این‌باره داشته، مسیر حرکت کاروان اهل بیت به شام را چنین برآورد کرده است:
تَکریت،
مُوصِل،
لَبَا،
کُحَیل،
تَلَّ اعفَر،
نَصیبِین،
حَرّان،
مَعَرَّة النُّعمان،
شِیزَر،
کَفَرطاب،
حَماة،
حِمص.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۲، ص۸۱-۸۳.
