مقتل شیخ عباس قمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقتل شیخ عباس قمی، از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل‌نگاری است. این مقتل، با عنوان نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین یکی از مقاتل قرن چهارده قمری و نگاشته
شیخ عباس قمی متوفای (۱۳۵۹ق/ ۱۳۱۹ش) می‌باشد. این اثر به زبان عربی نوشته شده و نویسنده تلاش کرده تا با استفاده از منابع معتبر، کتابی دقیق و موثق ارائه دهد با این وجود برخی از روایت‌های ضعیف در کتاب راه یافته‌اند. کتاب نفس المهموم بیشتر شامل نقل قول‌ها است و تحلیل و بررسی عمیقی در آن دیده نمی‌شود.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. سه قرن هشتم، نهم و دهم، دوره افول مقتل‌نویسی و عاشورانگاری است و به جز موارد معدودی که گزارش شده، آثار مهمی در این سه قرن، تدوین و نگارش نشده و اگر هم نگاشته شده باشد، افزون بر آنکه خود ان آثار موجود نیستند، نام و نشانه‌ای هم از آنها در نگاشته‌های بعدی ثبت نشده است. اوج مقتل‌نویسی در این دوره مربوط به قرن چهاردهم است. در قرن چهاردهم، مورخان و نویسندگان
مسلمان، به ویژه ایرانیان، به مقتل‌نویسی توجه زیادی داشته‌اند. در کنار روایت‌های تراژیک و احساسی، شاهد ظهور رویکردی سیاسی به واقعه
عاشورا هستیم. این رویکرد جدید، متاثر از مبارزات ظلم‌ستیزانه شیعیان و جنبش‌های عدالت‌خواهی و
مشروطه بوده است. یکی از این مقاتل، کتابی با نام نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین نگاشته شیخ عباس قمی متوفای (۱۳۵۹ق/ ۱۳۱۹ش) می‌باشد.
شیخ عباس قمی از عالمان، محدثان، مورخان و خطیبان
شیعه در قرن چهارده هجری قمری بوده است. وی در تاریخ،
رجال،
تراجم، علوم قرآن،
اخلاق،
عقاید و
علم حدیث تالیفات بسیاری دارد و کتاب‌های
مفاتیح الجنان،
منتهی الآمال،
سفینة البحار و
نفس المهموم از مشهورترین تالیفات ایشان است. شیخ عباس سرانجام در سال ۱۳۵۹ هجری قمری در
نجف درگذشت و در
حرم امام علی (علیه‌السلام) به خاک سپرده شد.
شیخ عباس قمی این کتاب را به
زبان عربی، نگاشته است. وی در این کتاب _بنا بر گفته خود_ کوشیده است تا بر اساس کتاب‌های معتبر گذشتگان، کتابی معتبر بنگارد. (چنان که خود گفته است: جمعته من الکتب المعتبرة الی علیه الاعتماد و ال کون والاستناد)
بیشتر مطالب این اثر، نقل قول‌هاست و مباحث تحلیلی و نقد و بررسی در آن، چندان به چشم نمی‌خورد. به پیوست نفس المهموم، کتاب
نفثه المصدور فیما یتجدد به حزن یوم العاشور از همین مؤلف است که در آن بیشتر به مناقب امام حسین و یارانش پرداخته شده است. خاتمه این کتاب، اندرزهایی است که مؤلف به پیروی از استادش،
محدث نوری در کتاب
لؤلؤ و مرجان، به اهل
منبر و تعزیه‌خوانان داده است. تاریخ پایان نگارش کتاب، یازدهم
ذی قعده ۱۳۴۲ قمری (سالروز ولادت
امام رضا (علیه‌السّلام)) می‌باشد.
این کتاب دارای یک مقدمه، پنج باب _که هر باب دارای فصل‌های متعدد است_ و یک خاتمه است.
مقدمه کتاب، کوتاه و درباره ولادت
امام حسین (علیه‌السّلام) شده است.
باب نخست درباره مناقب امام حسین (علیه
السّلام)، پاداش گریستن بر او، لعن کشندگان او و اخباری درباره
شهادت اوست.
باب دوم، که مفصل‌ترین باب کتاب است، درباره قیام آن حضرت و شهادت او و یاران و خاندانش است و در آن، وقایع
روز تاسوعا و عاشورا با تفصیل بیشتر بیان شده است.
باب سوم درباره حوادث پس از شهادت آن حضرت است؛ مانند ربودن جامه شهدا، غارت خیمه‌ها، دفن اجساد شهدا، ورود
اهل بیت (علیه‌السّلام) به
کوفه، خطبه
حضرت زینب در این شهر، و فرستادن سرهای شهدا به شام.
باب چهارم درباره حوادث خارق‌العاده‌ای است که پس از شهادت حضرت، روی داده است؛ همانند گریستن
آسمان و
زمین و مردم و
فرشتگان در عزای حضرت و اشعاری که در سوگ وی سروده شده است.
باب پنجم به فرزندان و همسران امام و پاداش
زیارت او و تعرض و
ستم خلفا به قبر حضرت، اختصاص یافته است.
خاتمه درباره شرح حال
توابین،
قیام مختار و کشتن کشندگان امام حسین (علیه
السّلام) و مرگ
یزید است.
با وجود آنکه
محدث قمی کوشش بسیار کرده است که اخبار و گزارش‌های غیرمعتبر و ضعیف را در این کتاب نیاورد، برخی از آنها به این کتاب نیز راه یافته است. برای نمونه، گزارش چگونگی به میدان رفتن و نبرد
حضرت عباس،
گزارش وداع امام (علیه
السّلام) با زنان
اهل بیت (علیه‌السّلام) جریان رفتن امام حسین (علیه
السّلام) با اسبش کنار شریعه
فرات و تعارف کردن
آب به یکدیگر،
گزارش وداع دوم امام، (علیه
السّلام)
نقل گزارش
ابن شهر آشوب درباره کشته شدن ۱۹۵۰ نفر به دست امام (علیه
السّلام)
و جریان
مسلم جصاص (گچکار) و
نان و
خرما دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (علیه
السّلام)،
از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این کتاب، به حساب می‌آید.
نفس المهموم، در دهه‌های اخیر، با مقدمه محقق محترم سیداحمد حسینی و تحقیق
آیت‌الله رضا استادی، چاپ شده است. همچنین این اثر به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمه آن با حواشی و تعلیقات ارزشمند، به خامه
آیت‌الله ابوالحسن شعرانی با عنوان
دمع السجوم ترجمة نفس المهموم چاپ شده است. ترجمه دیگر این کتاب و نیز کتاب نفثة المصدور به قلم
آیت‌الله محمدباقر کمره‌ای با نام رموز الشهادة ترجمه کامل نفس المهموم و نفثة المصدور، چاپ شده است. افزون بر این، ترجمه اخیر با عنوان «در
کربلا چه گذشت» نیز عرضه شده است.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۳۸-۱۴۸.
