مصاحف صحابه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مصاحف صحابه، مصاحف جمع آوری شده توسط
صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را می‌گویند. پـس از رحـلـت پـیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پذیرفته نشدن
مصحف علی (علیه‌السّلام)، علاوه بر
زید، عده دیگری از بـزرگـان صحابه به جمع قرآن پرداختند. وجود مصاحف مختلف در صدر
اسلام هرگز به معنای اختلاف ماهوی میان این مصاحف نیست؛ گرچه امروزه با توجه به فقدان این مصاحف، ارزیابی میزان تفاوت آنان غیرممکن است. و نیز با توجه به گزارش‌هایی که از این مصاحف در منابع تاریخی آمده، به خوبی می‌توان دریافت که این مصاحف به جز در مواردی بسیار اندک، با هم یکسانند و اختلافات ذکر شده، به نحوه
قرائت نص واحد آسمانی یا کیفیت تنظیم
سوره‌های قرآن کریم محدود است.
مصاحف صحابه در مقابل
مصاحف تابعین، به نوشته‌هایی حاوی آیات
قرآن اطلاق می‌شود که
اصحاب رسول گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن را گردآوری، تنظیم و با نوشت افزارهای مختلف مکتوب کرده‌اند. بعضی از این مصاحف دربرگیرنده همه
آیات قرآن بود و بعضی دیگر تنها قسمت‌هایی از آیات و
سوره‌های قرآن را شامل می‌شد؛ مانند: مصحف
حمزه سیدالشهدا که در
جنگ احد و هشت سال پیش از پایان دوره
نزول وحی شهید شد.
پـس از رحـلـت پـیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پذیرفته نشدن
مصحف علی (علیه‌السّلام)، علاوه بر زید، عده دیگری از بـزرگـان
صحابه به جمع قرآن پرداختند از جمله:
عبدالله بن مسعود،
ابی بن کعب،
مقداد بن اسود،
سالم مولی ابی حذیفه،
معاذ بن جبل و
ابوموسی اشعری.
گویند: نخستین کسی که سوره‌های قرآن را مـرتـب نمود، سالم مولی ابی حذیفه بود وقتی قرآن جمع آوری و روی اوراق نوشته شد، آن گاه خود و هم دستانش گرد هم آمدند و درباره نام آن به شور نشستند برخی نام (سفر) را پیشنهاد کـردنـد، سالم ودیگران آن را نپسندیدند، زیرا نام کتاب‌های
یهود است سپس سالم عنوان مصحف را پـیـش نـهاد کرد و گفت : همانند این کتاب (صحیفه‌های جمع شده) را در
حبشه دیدم که آن را (مـصـحـف) مـی گـفـتـنـد هـمـه حـاضـران نـام مـصـحـف را برای صحیفه‌های جمع شده پذیرفتند.
(پـوشـیـده نـمـانـد کـه قـرآن، نام (مایقرا) آن چه خوانده می‌شود است آن گاه که در صحیفه‌ها به صورت کتاب درآمد نام مصحف به خود گرفت.) در این جا به معرفی برخی از مصاحف صحابه و ویژگی‌های آن‌ها اشاره می‌شود.
توجه به این نکته بسیار لازم است که وجود مصاحف مختلف در صدر
اسلام (به ویژه با توجه به تعلق و انتساب آن به اشخاص) هرگز به معنای اختلاف ماهوی میان این مصاحف نیست؛ گرچه امروزه با توجه به فقدان این مصاحف، ارزیابی میزان تفاوت آنان غیرممکن است. و نیز با توجه به گزارش‌هایی که از این مصاحف در منابع تاریخی آمده، به خوبی می‌توان دریافت که این مصاحف به جز در مواردی بسیار اندک، با هم یکسانند و اختلافات ذکر شده، به نحوه
قرائت نص واحد آسمانی یا کیفیت تنظیم سوره‌های قرآن کریم محدود است. میزان
شهرت، مقبولیت و رواج این مصاحف، به عوامل مختلفی مثل سابقه صاحبان آن در اسلام و نیز منزلت اجتماعی و جایگاه علمی آنان بستگی داشت.
متاسفانه این مصاحف که گنجینه‌های ارزشمندی در فرهنگ اسلامی تلقی می‌شوند، در دوره توحید مصاحف از بین رفت و از آن‌ها جز نامی در
تاریخ، چیزی به یادگار نمانده است.
از عبدالله بن مسعود،
ابن عباس،
ابودرداء،
ابوبکر،
ابوزید، ابوموسی اشعری، ابی بن کعب،
ام ورقه،
حفصه و… می‌توان به عنوان معروف‌ترین
صحابه دارای
مصحف نام برد.
مصحف ابن مسعود دارای ویژگی‌های زیر بود:
ترتیب سوره‌ها چنین بود:
سبع طوال،
مئین،
مثانی،
حوامیم،
ممتحنات و
مفصلات.
این مصحف ۱۱۱
سوره داشت، زیرا فاقد
سوره حمد و سوره‌های
معوذتین بود او بر این
عقیده بود کـه ثبت سوره‌ها در مصحف برای حفظ آن از پراکندگی و گم شدن است و سوره حمد به جهت تکرار قرائت آن در نمازها هرگز گم نمی‌شود
یا آن که سوره حمد عدل قرآن است و نباید جـز قـرآن آورده شـود امـا دلـیـل نـیـاوردن دو سـوره مـعـوذتین این بود که این دو سوره را جز قـرآن نمی‌دانست بلکه دعای
چشم زخم (باطل السحر) می‌دانست که از جانب خدا بر پیامبر
وحی شد، تا برای سلامتی
حسنین آن را بخواند و آنان را از چشم زخم محفوظ دارد او هرگاه می‌دید که در مـصـحفی این دو سوره را نوشته‌اند، آن را پاک می‌کرد و می‌گفت: (غیر قرآن را با قرآن خلط نکنید و هرگز در
نماز این دو سوره را نمی‌خواند).
صـاحـب کـتاب
الاقناع روایتی نقل کرده که در آن آمده است در مصحف ابن مسعود برای
سوره برائت (بسم الله الرحمن الرحیم) ثبت شده بود سپس می‌نویسد: نباید آن را معتبر دانست.
ایـن مـصـحف در بسیاری از
آیات و کلمات قرآنی با
مشهور مخالفت دارد، زیرا ابن مسعود بر این بـاور بـود که می‌توان
کلمات قرآن را به مترادف آن تبدیل کرد او می‌گفت: (هرگاه کلمه‌ای بر شـمـا دشوار باشد یا برای خواننده فهم آن مشکل آید، می‌توان آن را به کلمه دیگر که سهل و واضح اسـت و مـعـنای آن را دارد، تبدیل کرد) او کلمه زخرف را به کلمه ذهب، و کلمه عهن را به کلمه صوف تبدیل می‌کرد زیرا معنای هر دو کلمه در هر دو موضع یکی است او در
تعلیم یک نفر اعجمی کـه تـلـفـظ کـلـمـه اثـیـم بـر وی دشـوار بود، تجویز کرد تا به جای آن بگوید: (ان شجرة الزقوم طعام الفاجر) به جای (طعام الاثیم).
ابـن مـسـعود در مصحف خود برخی کلمات را برای روشن شدن مراد آیه به کلمات دیگر تبدیل می‌کرد مثلا (والسارق والسارقة فاقطعوا ایدیهما)
را به (فاقطعوا ایمانهما) تبدیل کرد، زیـرا مـعلوم نبود مراد
آیه کدام دست است و یا آیه (واقیموا الوزن بالقسط)
را به صورت (و اقیموالوزن باللسان) ثبت کرده بود، زیرا معتقد بود اقامه وزن به واسطه زبانه ترازوست و یا آیه (انی نذرت للرحمن
صوما فلن اکلم الیوم انسیا)
را (انی نذرت للرحمان
صمتا) ثبت کرده بود، زیرا روزه
صمت (
سکوت)
نذر کرده بود.
او احـیانا الفاظی را به منظور شرح و تفسیر در ضمن جمله‌ها و عبارات قرآن می‌افزود این گونه زوائد تفسیری که در کلام گذشتگان بسیار به چشم می‌خورد، در مواردی بود که موجب اشتباه با نص قرآنی نمی‌گردید مثلا در آیه (کان الناس امة واحدة (فاختلفوا) فبعث الله النبیین مبشرین ومنذرین وانزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه)
افزودن (فـاخـتـلفوا) برای روشن شدن این مطلب بود که
بعثت انبیا پس از
اختلاف بوده است
بنابر نقل
سیوطی از
ابن مردویه، ابن مسعود می‌گفت: (در زمان پیامبر این آیه را این گونه
تلاوت مـی‌کـردیم :
(یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیکمن ربک (ان علیا مولی المؤمنین) وان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس)
از این موارد در مصحف ابن مسعود بسیار است که بـرای روشـن شـدن مفهوم آیه، بر آیات افزوده شده است البته این افزودن‌ها پرسش‌هایی از جمله مـسـالـه
تحریف را مطرح کرده است ولی بسیاری از این نسبت‌ها قطعی نیست و احتمال دخالت سـیـاست در جعل و نسبت خلاف به ابن مسعود بسیار می‌رود به ویژه که وی مخالفت‌هایی با حکام وقـت داشـت از طرف دیگر مواردی از این زیادت‌ها جنبه تفسیری و توضیحی دارد و در آن زمان بـسـیـار مـتـداول بـوده اسـت کـه
صحابه در کنار مصحف خود مطالب تفسیری را می‌نوشتند، و به دیگران نقل می‌کردند تا مفهوم و پیام آیه در میان مردم حفظ شود.
ویژگی‌های مصحف
ابی بن کعب به شرح ذیل است:
تـرتیب سوره‌های مصحف ابی بن کعب تقریبا هماهنگ با ترتیب مصحف ابن مسعود بود جز آن که
سوره یونس را پیش از دو
سوره انفال و
برائت قرار داده بود و نیز در تقدیم و تاخیر برخی سوره‌ها با آن تـفـاوت داشـت تـفـاوت دیگری که با مصحف ابن مسعود داشت آن که مشتمل بر
سوره حمد و
معوذتین بود.
ایـن مصحف دو
سوره به نام‌های خلع و حفد بیش از مصاحف دیگر دارد این دو دعای قنوت‌اند و به
گمان این که از
سوره‌های قرآن است، در
قرآن درج شده است.
دعـای خـلع: (بسم الله الرحمان الرحیم اللهم انا نستعین بک و نستغفرک و نثنی علیک الخیر و لا نکفرک و نخلع و نترک من یفجرک).
دعـای حفد: (بسم الله الرحمان الرحیم اللهم ایاک نعبد و لک نصلی و نسجد والیک نسعی و نحفد، نخشی عذابک و نرجوا رحمتک ان عذابک بالکفارملحق).
در ایـن مـصـحـف میان دو
سوره فیل و
قریش (بسم الله الرحمن الرحیم) نیامده و آن دو، یک سـوره پنداشته شده است
در
روایات اهل بیت (علیه‌السّلام) نیز آمده است که هر کس در
نماز، سوره فـیل را بخواند باید سوره قریش را نیز بخواند، لیکن با آوردن (بسم الله الرحمن الرحیم)
بـیـن دو سوره، یعنی این دو سوره قرائتا یک سوره محسوب می‌شود، ولی از نظر ثبت در قرآن دو سـوره بـه حـسـاب مـی‌آیـد این روایت عکس مصحف ابی بن کعب را ثابت می‌کند بنابراین مصحف ابی بن کعب دارای ۱۱۵ سوره بود.
در ایـن مـصـحـف ابـتدای سوره زمر با (حم) شروع شده بود و در نتیجه
حوامیم این مصحف به جای هفت سوره، هشت سوره است.
این مصحف با مشهور، اختلاف قرائت داشت برخی کلمات به مترادف‌های آن‌ها تبدیل شده است:
آیه (قالوا یا ویلنا من بعثنا من مرقدنا هذا)
به صورت (من هبنا من مرقدنا)
و آیه (کلما اضاء لهم مشوا فیه)
بـه صـورت (مـروا فـیـه) یا (سعوا فیه) خوانده شـده اسـت
بـرخـی کـلمات برای توضیح و تفسیر آورده شده است: در آیه (فصیام ثلاثة ایام
(مـتتابعات) فی الحج) کلمه افزوده شده
برای معلوم کردن سه روز
روزه مـتـوالـی اسـت و یـا در آیـه (فما استمتعتم به منهن (الی اجل مسمی) فآتوهن اجورهن فریضة)
عبارت اضافه شده برای معلوم کردن این است
که مقصود،
نکاح متعه و انقطاعی است نه دائمی و یا این آیه را چنین خوانده است: (ان الساعة آتیة اکاد اخفیها (من نفسی فکیف اظهرکم علیها) لتجزی کل نفس بما تسعی).
هـمانگونه که درباره مصحف ابن مسعود بیان شد، نباید گمان برد که این بیان‌های تفسیری در مصاحف صحابه
تحریف و زیادت کلمات و یا
تردید در قرآن‌های موجود را به دنبال داشته است البته بعدها این روش متروک شد.
از بـرخـی کـتـب قـرائات بـر مـی‌آیـد کـه اختلاف قرائت صحابه به دلیل اختلاف در مصحف‌های جـمـع آوری شـده آن هـا بـود، زیرا در دوران
عثمان برای یکسان نمودن مصاحف و از بین بردن اخـتلاف در قرائات، دستور جمع آوری مصحف‌ها داده شد تا منشا اختلاف از بین برود
ابن خطیب مـی‌گوید: (قرائات مختلف که از رجال صدر اول و صحابه منقول است در مصحف‌های آنان ثبت شـده بـود)
اکـنـون بـه بـرخـی از مـصـاحـف غیر معروف به نقل از شواذ القرائات اشاره می‌کنیم: (با شماره صفحات آن که در کنار هر قرائت آورده شده.)
در
صحیح بخاری آمده است که شخصی عراقی مصحف
عایشه را خواست تا از آن نسخه‌ای بردارد معلوم می‌شود که عایشه نیز مانند دیگران مصحف گرد آورده‌ای داشت که مخصوص خود او بود.
حافظوا علی الصلوات والصلاة الوسطی و صلاة العصر،
ان یدعون من دونه الا اوثانا،
انکم و ما تعبدون من دون الله حطب جهنم،
اذ تلقونه،
والذین یاتون ما اتوا و قلوبهم وجلة،
ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنو صلوا علیه و سلموا تسلیما و علی الذین یصلون الصفوف الاول.
الا ان یاتیهم الله فی ظلل من الغمام والملائکة و قضا الامر،
و من یکسب خطیئة،
ان الذین یکسبون الاثم،
و بالله لاکیدن،
و اذا القوا منها مکانا ضیقا مقرنون،
یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد،
(
ابن خالویه می‌گوید: (رشاد وصف مبالغه است و مقصود خداست.) لیلا یعلم اهل الکتاب،
و ان کان ذا عسرة فنظرة الی میسرة،
و انی خفت الموالی من ورائی،
.
لواطاعونا ما قتلوا،
من بعد وصیة یوصی بها او دین، مصحف ابوالدردا،
قلیلا ما تتذکرون،
بالغدو و الایصال،
ما کان للنبی ان یکون له اسری،
لیخرج الناس من الظلمات الی النور،
ما کان ینبغی لنا ان نتخذ من دونک من اولیا،
من ازواجنا و ذریاتنا قرات اعین.
ما اخفی لهم من قرات اعین،
ما کذب الفؤاد ما رآی،
کعصف ماکول،
ان ربک هو الخالق العلیم،
و یهیالکم من امرکم مرفقا،
ملک یوم الدین،
فلا جناح علیه ان لا یطوف بهما،
و المقیمون الصلاة،
حتی یتطهرن فاذا تطهرن،
کشجرة طیبة ثابت اصلها،
انی نذرت للرحمان
صوما و
صمتا،
حافظوا علی الصلوات والصلاة الوسطی.
ان یدعون من دونه الا اناثا.
انکم وما تعبدون من دون الله حصب جهنم.
اذ تلقونه.
والذین یؤتون ما آتوا وقلوبهم وجلة.
ان الله وملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه وسلموا تسلیما (احزاب، ۵۶). وقضی الامر.
ومن یکسب خطیئة.
ان الذین یکسبون الاثم.
وتالله لاکیدن.
واذا القوا منها مکانا ضیقا مقرنین.
یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد.
لو اطاعونا ما قتلوا.
من بعد وصیة یوصی بها او دین.
قلیلا ما تذکرون.
بالغدو والآصال.
ما کان لنبی ان یکون له اسری.
لتخرج الناس من الظلمات الی النور.
ما کان ینبغی لنا ان نتخذ من دونک من اولیاء.
من ازواجنا وذریاتنا قرة اعین.
ما اخفی لهم من قرة اعین.
ما کذب الفؤاد ما رای.
کعصف ماکول.
ان ربک هو الخلاق العلیم.
ویهیئ لکم من امرکم مرفقا.
لئلا یعلم اهل الکتاب.
وان کان ذو عسرة فنظرة الی میسرة.
وانی خفت الموالی من ورائی.
مالک یوم الدین.
فلا جناح علیه ان یطوف بهما.
والمقیمین الصلاة.
حتی یطهرن فاذا تطهرن.
کشجرة طیبة اصلها ثابت.
انی نذرت للرحمن
صوما.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «مصاحف صحابه». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مصاحف صحابه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۵.
