مسجد گوهرشاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد جامع گوهرشاد (تأسیس ۸۱۸-۸۲۱ق)، یکی از مساجد مشهور
ایران و
جهان اسلام و دارای سبک هنر و معماری
تیموریان است، که در ضلع جنوبی حرم رضوی قرار دارد. مسجد جامع گوهرشاد به‌همت گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان، همسر
شاهرخ بن
تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش
بایسنقر میرزا بنا شده است.
مسجد گوهرشاد مشهد، وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای
آستان قدس رضوی و به‌جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهم‌ترین آثار باستانی
مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی می‌باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران، و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجّه و بازدید باستان‌شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان است.
عملیات احداث این بنا به‌همت
گوهرشاد آغا، دختر
امیر غیاث‌الدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش
بایسنقر میرزا، به سال ۸۱۸ ق/ ۷۹۴ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال ۸۲۱ق/ ۷۹۷ش به اتمام رسید.
در تاریخ بنا اختلاف است.
اعتماد السلطنه سال ۸۲۰ق را ذکر می‌کند امّا در شرح کتیبه‌ها، تاریخ ۸۲۱ق را آورده است. شاید تاریخ اتمام بنا را ۸۲۰ و خاتمه تزئنیات مسجد را ۸۲۱ق دانسته است. منابع بعدی نیز سال ۸۲۱ق را نقل کرده‌اند. و بعضی نیز ۸۰۷ق و ۸۱۲ق نقل کرده‌اند امّا دقیق‌ترین تاریخ همان سال ۸۲۱ق است.
ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف
عصر تیموریان، قوام‌الدین بن زین الدین شیرازی
و با استفاده از آجر و گچ و به‌شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت. بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می‌گرفت. (گوهرشاد خاتون در ۷۸۰ق متولد شد و در ۸۶۱ در
هرات به
قتل رسید و در مدرسه گوهرشاد هرات در کنار مزار شوهرش شاهرخ میرزا و فرزندش بایسنقر میرزا مدفون گردید. مسجد گوهرشاد و مدرسه و خانقاه هرات نیز از آثار اوست.)
نام او در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به‌عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.
مسجد گوهرشاد مشهد، وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با ۲۸۵۰ متر مربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن می‌باشد که در جنوب حرم مطهر
امام رضا (علیه‌السّلام) احداث شده است.
وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد ۹۴۱۰ متر مربع است و از جهت شمال با عرض ۸۷ متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض ۶۵/۹۸ متر به صحن قدس، از شرق با طول ۳۰/۱۰۹ متر به رواق امام خمینی (قدس‌سره) (صحن موزه سابق) و از غرب با طول ۱۰/۱۰۷ متر به بست شیخ بهایی محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت ۲۸۵۰ متر به طوری که ۳۰/۵۶ متر طول و ۶۵/۵۱ متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است. (صحن‌های اماکن متبرکه به ترتیب قدمت عبارت‌اند از: ۱ صحن مسجد گوهرشاد ۲ صحن انقلاب (عتیق) ۲ صحن آزادی (نو) ۴ صحن جمهوری اسلامی ۵ صحن قدس ۶ صحن جامع رضوی ۷ صحن جانبی غدیر ۸ صحن جانبی کوثر ۹ صحن جانبی هدایت ۱۰ و صحن رضوان که در آینده احداث خواهد شد).
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است. و به‌جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهم‌ترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی می‌باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجّه و بازدید باستان‌شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان می‌باشد.
این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری‌های معرّق و غیرمعرّق و مرقم و غیر مرقم و مقرنس و گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنّتی بی‌نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در
عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.
بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در
عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران
شاه عباس صفوی تعمیر شد و در ۱۰۸۳ق که در پی
زلزله خراسان بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست‌هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد
افشاریه و
قاجاریه برطرف گردید.
گنبد ایوان مقصوره که به‌واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین‌بار مرمت شده بود، در سال ۱۳۳۹ش به‌منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی و زیرنظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت و هم‌زمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آبخوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
این مسجد از حیث بنا و کاشی‌کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) می‌باشد که با خط‌های
ثلث،
نسخ،
نستعلیق،
کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع می‌باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگ‌ترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای ۳۵ متر طول با عرض‌های مختلف ۱۳ تا ۱۵ متر و ارتفاع سردر ایوان ۲۷ متر و تا گنبد ۴۰ متر و قطر پایه‌ها در دو طرف ۶ متر و ارتفاع مناره‌ها ۴۱ متر و ارتفاع تا عرقچین ۲۹ متر و محیط گنبد از بیرون ۸۵/۶۱ متر می‌باشد.
یکی از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد،
محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق مرقم به
آیة الکرسی تا الی النور مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه)
قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال ۱۲۴۳ق (عصر
فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به‌شیوه منبت‌کاری، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال ۱۳۲۰ش مرمت گردیده است. (ساخت منبرهای بزرگ از چوب، سنگ و فلز مرسوم بوده و نمونه‌هایی از این نوع منبرهای مرتفع هم‌اکنون در
مسجد ایاصوفی استانبول و
مسجد جامع قیروان و
موزه ایران باستان وجود دارد.)
این منبر شبیه منبرهای موجود در
مسجد بیت‌المقدس و مسجد خلیل‌الرحمان در رواق حضرت ابراهیم در
اردن ساخته شده است.
اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی که قسمت‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده نگهداری می‌شود.
دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به
قبله و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده می‌باشد. (ظاهرا وجه تسمیه آن به ایوان ساده از آن روست که در مقایسه با ایوان مقصوره از تجهیزات و تزئینات کمتری برخوردار است).
در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفشداری ۱۱ و ۱۲ و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمّدرضا امامی اصفهانی است و جلوه‌های زیبا و اصیل هنر اسلامی در
قرن دهم را به نمایش می‌گذارد.
علاوه بر آن، کلیه قسمت‌های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی‌های معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگ‌های زیبا تزئین گردیده است. ایوان شمالی در ۱۳۶۶ش مرمت شده است.
دفتر پاسخگویی به مسائل شرعی و نذورات و راهرو کفشداری ۱۱ در ضلع شمالی مسجد و در شرق ایوان واقع شده و در سمت غرب ایوان راهرو کفشداری ۱۲ قرار دارد و در منتهی الیه ضلع غربی و شرقی داخل ایوان دو راهرو به قرینه تعبیه شده که مدخل ورودی‌هایی به حرم و کفشداری‌ها و ورودی مخصوص جانبازان است. و در سمت غرب داخل ایوان راهروی پلکانی ایوان را به آسایشگاه بسیج در طبقه فوقانی و به قرینه آن در ضلع شرقی داخل ایوان، از طریق یک راهرو پلکانی دیگر سالن طبقه فوقانی مسجد که در گذشته تالار تشریفات مسجد بوده است به تالار تشریفات اماکن متبرکه مرتبط می‌گردد.
این ایوان محل عبادت و ویژه ورود آقایان است و در تمام ساعات شبانه روز محل رفت و آمد زائران و مجاورانی است که از طریق رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قصد تشرف به حرم مطهر را دارند.
سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است (این ایوان در گذشته معروف به ایوان حاجی حسن بوده است.) که متصل به رواق امام خمینی (قدس‌سره) می‌باشد. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به
خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد.
از این ایوان در گذشته دری به صحن موزه سابق (رواق امام خمینی) باز بوده است که اکنون به دلیل حفظ قداست محراب و ایوان، مسدود می‌باشد. در راهروی پلکانی آسایشگاه نگهبانان در طبقه فوقانی و دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد در سمت جنوبی داخل ایوان و به قرینه در راهروی متصل به شبستان گرم و اتاق اورژانس (درمان و بهداشت) در ضلع جنوبی داخل ایوان قرار دارد.
چهارمین ایوان (مسجد گوهرشاد از نوع مساجد چهار ایوانی در سبک تیموری است. برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد به منابع یاد شده مراجعه شود.
) ایوان غربی است (در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده است و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است.)
که در گذشته متصل به بدنه بازار بزرگ بوده است و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می‌گردد.
در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از
قرآن کریم مرقوم است.
نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع ۱ متر و ۲۰ سانت با سنگ‌های تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه‌ها و غرفه‌های تحتانی و فوقانی و گلدسته‌ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی‌های معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است
که یکی از زیباترین نمونه‌های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می‌باشد.
کف صحن مسجد با سنگ خلج (سنگ خلج نوعی سنگ سخت و مقاوم است که از معادن اطراف مشهد استخراج می‌شود.) شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال‌های اخیر ساخته شده که دارای هلال‌های وترگونه می‌باشد و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبّک سنگی و چراغ‌های سبز به‌شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فواره‌ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.
در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن (مسجد پیرزن یا بیوه زن، داستانی است افواهی در بین عوام که به سکوی مکعب مربع واقع بر حدود حوض کنونی مسجد اطلاق می‌شده که محل
اقامه نماز بوده است. و در یک مقطع از تاریخ مسجد گوهرشاد (از دوره
قاجاریه تا اوایل
پهلوی) در محل سابق حوض مسجد بنا گردیده و به دلیل مرمت و اضافات توسط بیوه زنی از خاندان مرحوم مستشارالملک به این نام معروف بوده و در زمان تولیت محسن طاهری مجددا در جای حوض قبلی، حوض مربع (۱۲×۱۲) احداث می‌گردد.)
معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از ۲ متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع‌های مورد توجّه زائران است. (مؤلف شمس‌الشموس ساخت شاخص مزبور را به
شیخ بهاءالدین عاملی نسبت داده است).
شبستان‌های مسجد گوهرشاد به‌طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به‌سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، امّا اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفت‌گانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
۱. شبستان گرم (ساخت شبستان‌های زمستانی در مساجد جامع دوره تیموری رواج داشته و بعید نیست که وجه تسمیه این شبستان به‌جهت موقعیت مکانی آن باشد.)، واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.
۲. شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق امام خمینی (قدس‌سره) و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود (این شبستان مدتی محل اقامه نماز توسط حاج میرزا حسین فقیه سبزواری بوده و به شبستان حاج آقا حسین نیز معروف بوده است).
۳. شبستان تبریزی، واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدید الاحداث امام خمینی (قدس‌سره). یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به‌جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
۴. شبستان نهاوندی، شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط حجة الاسلام حاج شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف گردیده است.
۵. شبستان میلانی، واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.
۶. شبستان نجف آبادی، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است. (این شبستان در گذشته معروف به شبستان امام جمعه بوده است.)
۷. شبستان علوی، واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد (این شبستان در گذشته معروف به شبستان آفتاب رو بوده است.) .
بجز شبستان گرم که محل عبادت آقایان می‌باشد، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات
قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و
اعتکاف و
نماز جماعت و مراسم
دعای کمیل،
ندبه و
توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به‌طور دائم در تمام شبانه روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می‌باشد.
مجموعه مسجد گوهرشاد هم‌اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به‌دیگر بخش‌های
حرم رضوی متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد (سه ورودی مرتبط با صحن موزه سابق (رواق امام خمینی (قدس‌سره)) اکنون مسدود است.) .
مسجد گوهرشاد به‌عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به‌دلیل دایر بودن در تمام شبانه روز یکی از مسجدهای کم‌نظیر
جهان اسلام به‌شمار می‌رود. (عین السلطنه در روزگار پادشاهی
مظفرالدین شاه می‌نویسد: اقلاً در بیست موضع آن نماز جماعت برگزار می‌شود).
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات، دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه‌های جاری مسجد می‌گردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشاد بیگم و در هنگام تاسیس (به‌سال ۸۳۹ق) مسجد
وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعدا توسط افراد نیکوکار وقف شده است
که عبارت‌اند از:
۱. موقوفه ۳۴ تن از اهالی بوژمهران نیشابور، شامل حدود ۲۰۰ رقبه از زمین و باغ مثمر و مشجر و توتستان و دالستان مثمره و غیر مثمره و مجری المیاه و غیره، در ۱۱۱۱ق.
۲. موقوفه حاج محمّدرضا تاجر اردستانی، شامل ۷ شبانه روز آب از قنوات علیا و سفلای قریه اسحاق‌آباد نیشابور، جهت روشنایی و فرش مسجد، در ۱۱۱۶ق.
۳. موقوفه
خواجه محمّداکبر ولد حاج محمّد شفیع اسحاق آبادی ...، شامل یازده طاق و یک دانگ از قنات اسحاق آباد علیا و سفلی و خان بازق، جهت روشنایی و بوریای مسجد، در ۱۱۴۰ق.
۴. ربع مزرعه دشدیش از بلوک اسحاق آباد نیشابور و نصف مزرعه عبدل آباد و شش هفتم از نصف مزرعه دولت آباد کلون بلوک درب قاضی و یک طاقه و نیم از مدار دوازده سهم آب قریه فوشجان بلوک مازول با اراضی و صحاری، جهت هزینه تعمیر و روشنایی و فراشان و بوریا و تطهیر و تنظیف و ائمه جمعه و جماعت مسجد، به تاریخ ۱۱۶۶ق.
۵. موقوفه سید میرزا و میرمحمّدرضا و میرمحمّد ابول نه قطعه باغات دالستان و محوطه‌های مزروعی در قریه ازغد بلوک اردمه از بلوکات مشهد، جهت تعمیرات و روشنایی و مرمّت و وظیفه حفاظ و طلاب علوم دینی، به تاریخ ۱۱۶۹ق.
۶. موقوفه خالق وردی و شیرعلی شوریابی، شامل همگی مجری المیاه و مزرعه میناآباد (میرکاکا) از بلوک تاغنکوه بخش فدیشه
نیشابور، جهت تامین چراغ و حصیر و تعمیرات، به تاریخ ۱۲۴۰ق.
۷. موقوفه عبدالکریم ناظر مستشارالملک، شامل سه چهارم از مزرعه گوندوک و نصف قنات و نیمی از مزرعه سیاسک و دو باب دکان در بازار مشهد، جهت روضه‌خوانی و ناهار خدمه، به تاریخ ۱۲۹۴ و ۱۳۰۰ق.
۸. یک ربع دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، جهت
تلاوت قرآن، به تاریخ ۱۳۱۵ق.
۹. موقوفه همسر قوام التولیه، شامل یک باب منزل واقع در کوچه زیر نقاره خانه، جهت روضه‌خوانی، به تاریخ ۱۳۱۵ق.
۱۰. موقوفه حاجیه آغاشاهزاده خانم همسر حاج سیدعبداللّه متولی و دختر سهام الملک ...، شامل یک باب دکان واقع در حاشیه خیابان علیا، به تاریخ ۱۳۱۵ق.
۱۱. دو باب دکان واقع در کوچه سیاه آب موقوفه خسرو میرزا ملقب به برهان الملک، جهت روضه‌خوانی، به تاریخ ۱۳۲۲ق.
۱۲. موقوفه بانو اُمّی نصف از یک باغ واقع در ابرده، جهت تامین مخارج مسجد، به تاریخ ۱۳۲۳ق.
۱۳. موقوفه میرزا صدرالدین نجد السلطنه مزرعه شهر کهنه جلگه رخ از توابع تربت حیدریه، جهت مقبره واقف و روضه‌خوانی در مسجد و ...، به تاریخ ۱۳۳۶ق.
۱۴. موقوفه حاج سیدسعید طباطبایی نائینی، شامل یک باب منزل در مشهد و یک قطعه باغ در ابرده سفلی و دو سهم مزرعه هاشم آباد تبادکان و پنج هزار جلد کتاب خطی و چاپی، جهت تلاوت قرآن و روضه‌خوانی در مسجد، به تاریخ ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۲ش.
۱. حافظ ابرو، زبدة التواریخ، مقدمه و تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲ش.
۲. محمّد حسن خان اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، با مقدمه و فهارس و اهتمام تیمور برهان لیمودهی، انتشارات فرهنگسرا، ۱۳۶۲ش.
۳. حاج ملا‌هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران، کتابفروشی محمّد حسن علمی، بی تا.
۴. محمّد احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴، بی جا.
۵. مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، بی جا، ۲۵۳۵ش.
۶. صمدی، «هشتمین بنای زیبای جهان» یغما، ش ۷.
۷. مدیر شانه چی، کاظم، «گوهرشاد»، نامه آستان قدس، دوره ۹، ش ۳، مهرماه ۱۳۴۸.
۸. تاریخچه مسجد گوهرشاد و کتابخانه، انتشارات کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، ۱۳۶۳ش.
۹. قصابیان، محمّد رضا، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات
انصار، ۱۳۷۷ش.
۱۰. ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳۷۰ش.
۱۱. «گنبد ۵۶۰ ساله جامع گوهرشاد را خراب کردند»، روزنامه خراسان، ۱۲/۵/۱۳۳۹، ش ۳۲۰۷ س ۱۲.
۱۲. تلتوس بورکهارت، هنر اسلامی (زبان و بیان)، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش، ۱۳۶۵.
۱۳. سفرنامه میزرا محمّد حسین فراهانی.
۱۴. دکتر لیزا گلمبک دکتر دونالد ویلبر، معماری تیموریان در ایران و توران، ترجمه کرامت اللّه افسر محمّد یوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴ش.
۱۵. عطاردی، عزیزاللّه، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، ۱۳۷۱ش.
۱۶. زمرشیدی، حسین، مسجد در معماری ایران، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۷۴ش.
۱۷. امبر توشراتو، ارنست گروبه، هنر ایلخانی و تیموری، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۷۶ش.
۱۸. ارنست گروبه، جیمیز دیکی و...، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۸۰ش.
۱۹. آ. پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه، انتشارات انزلی، ۱۳۶۶ش.
۲۰. فیض، عباس، بدر فروزان، قم، انتشارات بنگاه، ۱۳۲۴ق.
۲۱. آندره گدار. ویدا گدار، ماکسیم یرو و دیگران، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
۲۲. عین السلطنه، روزنامه خاطرات (قهرمان میرزا)، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۶ش.
۲۳. پیمایش.
۲۴. یزدی مطلق (فاضل)، محمود، «مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن»، میراث جاویدان، سال نهم، پاییز و زمستان ۱۳۸۰، ویژه خراسان.
۲۵. امیر شیبانی، عبدالرضا، سیمای وقف در خراسان، مشهد، ناشر سگال، ۱۳۸۰ش.
•
سایت حوزه نت، برگرفته از مقاله «مسجد گوهرشاد»، تاریخ بازیابی، ۱۳۹۹/۱۰/۱۰.
