مسجد و مدرسه خداوندگار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خداوندگار،
مسجد و
مدرسه بنایی شامل مسجد و مدرسه و زاویه از
قرن هشتم در
ترکیه می باشد.
این بنا در دامنه کوهی در چکرک در غرب
شهر بورسه قرار دارد. مسجد خداوندگار کتیبه‌ای که هویت و تاریخچه ساخت آن را روشن کند ندارد و تنها براساس وقفنامه ای که در ۷۸۷ تنظیم شده، سال اتمام بنا تعیین شده است.
این مسجد به دستور
سلطان مراد اول عثمانی (حک: ۷۶۱ـ۷۹۱) ملقب به خداوندگار، به درخواست مادرش نیلوفرخاتون، احداث شد و ازاین رو به خداوندگار به معنای
سلطان شهرت یافت.
این بنا با مسجد و زاویه در طبقه
اول و مدرسه در طبقه دوم ساختاری غیرمعمول دارد.
گفته شده مانند بسیاری از مساجد
آناطولی ، در این بنا برای سلطان دفتری خاص و برای کارگزاران و منشیان سلطنتی حجره‌هایی وجود داشته است.
با این حال،
اولیا چلبی درباره کاربرد آموزشی حجرهها گزارش داده است.
این بنا در زمین لرزه ی ۱۲۷۱، آسیب دید که بعدها بدون تغییر اساسی بازسازی شد.
براساس کتیبه بالای ورودی بنا، مسجد خداوندگار مجددآ در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴ به دستور عبدالحمید دوم
مرمت گردید . نقشه بنا به شکل مستطیلی است که بخش بیرون نشسته کوچکی در جانب جنوبی (
قبله ) دارد. ساختمایه اصلی آن
آجر و
سنگ است که به صورت سه رج آجر و یک رج سنگ در دیوارهای بنا به کار رفته اند.
ورودی مسجد در جانب شمالی، در وسط رواق پنج دهانه ای با طاقهای نوکتیز، قرار دارد که با عبور از چند پله، دهلیزی و در دو طرف آن پلکانهایی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است.
این دهلیز به صحنی که چهار ایوان در چهار ضلع دارد، راه مییابد. ایوان مقابل ورودی از همه کوچکتر است و ایوانهای شرقی، غربی و جنوبی طاق ضربی دارند ایوان جنوبی (شبستان) همان قسمت بیرون نشسته مسجد است که در انتهای آن
محراب قرار دارد. محراب نیز در جای خود بیرون نشسته است.
بر بالای
صحن ،
گنبدی به قطر ۱۱ متر و ارتفاع ۲۳ متر قرار دارد.
در طبقه
اول، سطح
شبستان بالاتر از دیگر قسمتهاست که سبب میشود نمازگزاران از نظر رتبه متمایز شوند. زمانی، برای رفع این مسئله، سطح صحن را بالا بردند، اما ممتازپاشا، والی بورسه، در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴ آن را به شکل گذشته بازگرداند.
طبقه دوم مختص مدرسه و شبیه طبقه
اول است، با ایوان پنج دهانه ای که روی رواق طبقه
اول قرار گرفته است و سه گنبد کوچک بر بالای آن وجود دارد، با این تفاوت که دهانه های ایوان بالا هر کدام به دو دهانه تقسیم شده اند. همچنین در این طبقه اتاق بزرگی، احتمالا مخصوص مطالعه، بالای دهلیز طبقه
اول قرار گرفته است. در طبقه دوم، دوازده حجره ۵ر۲ × ۵ر۳ متری در دو ضلع طولیِ محوطه مستطیل شکلِ طبقه بالا ساخته شده است. در هر طرف پلکانها، دو
حجره دیده میشود که احتمالا به مدرّسان تعلق داشته است. در اطراف این حجرهها، درست در سه ضلعی که بالای صحن طبقه
اول است، راهرویی با طاق گهواره‌ای، مشرف به صحن پایین، قرار دارد و حجرهها ناظر به صحن پایین اند. همچنین راهروی باریکی که در اطراف ایوان جنوبی طبقه پایین است، به اتاق گنبددار کوچکی راه دارد. این اتاق که بالای محراب قرار دارد، احتمالا
نمازخانه یا محل خلوت گزینی بوده است. با این حال، ابهام کاربری آن‌که نمونه دیگری در میان بناهای
عثمانی ندارد، حتی سبب شده این بنا را اثر معماری ایتالیایی فرض کنند. همچنین، استفاده سلطان از این اتاق در هنگام
نماز ، در حالی که فوق
امام جماعت قرار می‌گرفته، محتمل دانسته شده است.
در گوشه شمال شرقی، مناری است که پایه آن از طبقه دوم و از کنار
ایوان آغاز شده و احتمالا پس از ساخت بنا در حدود ۸۲۰ افزوده شده است.
نمای بیرونی دو طبقه بنا فضایی قصرگونه را تداعی می کند و پنجره های کوچک و اندک، سیمایی ایستا و حجیم از این مسجد به وجود می‌آورد.
ساخت مسجد و زاویه خداوندگار بر روی
تپه و خارج از فضای
شهر در ابتدای حکومت عثمانیها و شکل‌گیری الگوهای مسجد و زاویه، گرایشهای
صوفیانه حکومت‌گران آن عهد را به نمایش می‌گذارد.
از طرفی، طرح دو طبقه این بنا در مدارس دوطبقه عهد
سلجوقیان (قرن پنجم و ششم) در
سیواس ،
ارزروم و دیگر شهرها دیده شده است. به ویژه صحن مرکزی که با
گنبد پوشیده شده، با ایوان‌هایی در اطراف، تکرار الگوی مدارس آن عهد است،
اما ترکیب مسجد، زاویه و مدرسه در یک بنای دوطبقه، طراحی ساختارشکنانه‌ای در ابتدای شکل‌گیری معماری عثمانی است.
(۱)
اولیا چلبی، محمدظلیبن
درویش،
اولیا چلبی سیاحتنامهسی، ج ۲، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۴.
(۲) بورسا، نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
(۳) شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی.
(۴) گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، لندن ۱۹۹۲.
(۵) عارسون، جلال اسد، تاریخ هنر ترکیه.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد خداوندگار»، شماره ۶۹۴۴.
