مسجد قبا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![مسجد قبا]()
مسجد قبا یا مسجد تقوی، اولین مسجد مسلمانان که توسط
پیامبر اسلام (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بنا گردیده و در جنوب
مدینه واقع شده است.
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) هنگام هجرت از
مکه به مدینه، وارد
قریه قبا شده و در مدت چند روز اقامت، مسجد قبا را بنا کردند.
بنا بر روایات، شان نزول آیه ۱۰۸ و ۱۰۹
سوره توبه درباره مسجد قبا بوده و این آیات در برابر
مسجد ضرار که بر پایه
نفاق و اختلاف بنا گردیده بود نازل شده و ساخت مسجد قبا را بر پایه
تقوا بیان می‌کند.
روایات بسیاری درباره فضیلت این مسجد وارد شده، از جمله طبق روایات، پیامبر برای اقامه
نماز در این مسجد، مسیر
مسجد النبی تا مسجد قبا را پیاده یا سواره طی می‌کردند و طبق روایتی از پیامبر، نماز در این مسجد برابر با یک
حج عمره است.
این مسجد در طول تاریخ چندین بار تجدید بنا و بر مساحت آن افزوده شده و یکی از مهم‌ترین و زیباترین مساجدی است که در مدینه منوره قرار دارد.
بنا بر منابع متقدم، قریۀ قبا در دو کیلومتری جنوب یثرب (
مدینه)، در سمت چپ راه
مکه واقع، و بسیاری از بناهای آن سنگی بوده است.
کسانی که قصد سفر از مکه به سوی مدینه را داشته‌اند، باید از این قریه عبور می‌کرده‌اند، اما امروزه به‌سبب احداث بزرگراه مکه ـ مدینه، با فاصله‌ای از آن می‌گذرند. نام این قریه برگرفته از نام چاهی است که در آنجا بوده و
بنی عمرو بن عوف از
انصار در آن قریه ساکن بودند.
قریۀ قبا از مناطق خوش آب و هوای پیرامون یثرب بوده و نخلستان‌های فراوان و چاه‌های آب شیرین داشت.
پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلم)، قبل از ورود به مدینه، چند روزی در آنجا اقامت کرده است. مردم این قریه، نخستین سخنی را که پس از ورود حضرت، از ایشان شنیدند این بود: «آشکارا
سلام کنید، از طعام خود به دیگران بخورانید،
صله رحم کنید و شب‌هنگام وقتی مردم در خوابند
نماز بگزارید، پس به سلامت وارد
بهشت شوید».
پیش از آمدن رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم)، شماری از
مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) به قبا آمدند، چند روزی در آنجا توقف کرده و آنگاه که خانواده آن حضرت، همراه
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه
مسجد النبی قرار دارد، شدند.
رسول خدا هنگام هجرت از مکه به مدینه، در
روز دوشنبه ۱۲
ربیع‌الاول وارد محلۀ قبا شد و به همراه
ابوبکر و
عامر بن فهیره به میان قبیلۀ بنی عمرو بن عوف رفت و مهمان
کلثوم بن
هدم بن
امری‌القیس بن حارث ــ از شیوخ
قبیله اوس ــ شد.
سپس منزل
سعد بن خیثمه را، که در مجاورت آن قرار داشت، محل ملاقات و گفتگو با مردم قرار داد.
بر اساس روایات شیعی، سبب توقف چند روزۀ پیامبر در محلۀ قبا آن بود تا حضرت علی (علیه‌السلام) به همراه فواطم به ایشان بپیوندد.
منابع تاریخی نیز از پیوستن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) به رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) در قبا و سکونت در خانۀ کلثوم بن هدم خبر داده‌اند، با تأکید بر این‌که توقف چهار روزه برای ساخت مسجد قبا بوده است.
روایت شده که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) روز دوشنبه ۱۲ ربیع‌الاول تا
جمعه شانزدهم آن ماه را در میان قبیلۀ عمرو بن عوف گذراند و جمعه آنجا را به مقصد مدینه ترک کرد. چون ظهر هنگام به
قبیله بنی‌سالم بن عوف رسید،
با همراهان خود، در مسجد آنان
نماز جمعه را اقامت کرد که آن را نخستین نماز جمعه و نخستین خطبۀ آن حضرت در شهر مدینه ثبت کرده‌اند.
این مسجد، که در پانصدمتری مسجد قبا قرار داشت، به
مسجد جمعه شهرت یافت.
پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) در توقف کوتاه خویش در قریۀ قبا، تصمیم گرفت پایگاهی برای فعالیت‌های عبادی و سیاسی مسلمانان آن منطقه برپا کند. ایشان، به پیشنهاد
عمار بن یاسر یا به تقاضای ساکنان آن قریه، با خریدن زمینی که متعلق به کلثوم بن هدم بود، سنگ بنای این مسجد را گذاشت،
که اولین مسجد در نخستین روزهای هجرت پیامبر به مدینه محسوب شده است.
رسول اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) مساحت مسجد را بر اساس خط سیر شتر خویش مشخص نمود و خط
قبله را تعیین کرد و سپس همراه
صحابه، به ساخت آن مشغول شد.
گرداگرد مسجد، دیواری از سنگ‌های حرّه (آتشفشانی) برافراشتند و سقف آن را بر روی سه‌ردیف ستون قرار دادند.
محل نماز پیامبر، قبل از
تغییر قبله، در محل دیوار شمالی مسجد قرار داشت که در توسعۀ دوران
آل‌سعود برداشته شد. به گفتۀ
ابن شبه، طول و عرض مسجد مساوی و مساحت آن حدود ۳۴ متر بود.
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) به حدی در ساخت مسجد خود را به زحمت می‌انداخت و خشت‌ها را بر دوش می‌کشید که اصحاب متأثر می‌شدند و از ایشان تقاضا می‌کردند که فقط ناظر امور باشند، اما آن حضرت نمی‌پذیرفت
و در حین کار، همراه با صحابه، قوافی اشعار آنان را تکرار می‌کرد: «قد افلح من یعمر المساجداً و یقرأ القرآن قائماً و قاعداً».
بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه «... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ...»
می‌باشد. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه
تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) در این مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان ، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» می‌شناختند.
این آیه در برابر
مسجد ضرار نازل شد که بر خلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه
نفاق و اختلاف بنا گردید. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معنای همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد.
همچنین نقل شده است که آیه «... فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»
در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است.
در
سال نهم هجرت، پس از غیبت پیامبر از مدینه، که برای
غزوه تبوک عازم آن منطقه شده بود، گروهی از منافقان در جوار مسجد قبا، مسجدی ساختند تا پایگاهی باشد برای توطئه‌چینی بر ضد
اسلام و
مسلمانان. هدف آنان اتحاد میان منافقان و ایجاد تفرقه میان مؤمنان و از رونق انداختن مسجد قبا بود. آنان برای کسب مشروعیت اقدام خود، حتی از پیامبر خواستند تا در آن مسجد نماز بگزارد، اما
خداوند به پیامبرش
وحی فرمود: «لاتقم فیه ابداً لمسجد اسّس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه، فیه رجال یحبّون ان یتطهروا والله یحب المطهری افمن اسّس بنیانه علی تقوی من‌الله و رضوان خیر ام من اسّس بنیانه علی شفا جرف هار فانهار به فی نار جهنم و الله لایهدی القوم الظالمین؛
ای پیامبر، هرگز در آنجا نماز برپا نکن، زیرا آن مسجدی که در اولین روز هجرت بر اساس تقوا بنا شده سزاوارتر است که در آن به نماز بایستی، در آنجا مردانی هستند که دوست دارند خود را از آلودگی‌ها پاک کنند و خدا پاکیزه‌خویان را دوست دارد، آیا کسی که بنای خویش بر پرهیزگاری خدا و رضای او گذاشته بهتر است یا کسی که بنای خویش را بر لب پرتگاهی مشرف به سقوط پی‌ریزی کرده و با آن در
آتش دوزخ فرو می‌افتد؟...»
در
قرآن کریم، این مسجد پایگاه
کفر و تفریق و ضرار خوانده شده است: «والذین اتّخذوا مسجداً ضراراً و کفراً و تفریقاً بین المؤمنین و ارصاداً لمن حارب الله و رسوله...»
و پس از آن بود که این مسجد، ضرار نام گرفت. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) فرمان داد آن را ویران کنند و اصحاب نیز هجوم بردند و آن را خراب کردند و سوزاندند.
یاقوت حِمَوی در اوایل
قرن هفتم هجری نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقی است. زائرانی که برای زیارت مسجد قبا به این ناحیه می‌آیند، به مسجد ضرار هم سری زده و با زدن لگدی به آن، از آنجا می‌گذرند.
عمر بن عبدالعزیز در آخرین دهه
قرن اول هجری، به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را خراب کرد و از نو بنایی استوار برپا ساخت و برای آن رواق‌هایی نیز افزود.
مسجد قبا بعدها به دست
جمال‌الدین ابومنصور اصفهانی، یکی از وزرای حکّام
موصل، در سال
۵۵۵ قمری بازسازی شد. آثار این وزیر در تمامی مکه و مدینه دیده می‌شود.
نخستین تغییر در مسجد قبا، تغییر در
محراب آن بود. زمانی که قبلۀ مسلمانان از
بیت‌المقدس به جانب
مسجدالحرام تغییر کرد، پیامبر به قبا آمد و با کمک اصحابش، قبلۀ مسجد را به سوی
کعبه قرار داد.
در طول تاریخ، مسجد قبا توسعه یافته و بازسازی شده است. از جمله در زمان
خلیفه سوم و نیز در دوران حکومت عمر بن عبدالعزیز، که وی آن را توسعه داد و رواق‌ها و گلدسته‌ای برای آن ساخت.
آخرین بار در ۱۴۰۵، از چهار طرف بر مساحت مسجد قبا افزوده شد و به‌جای ساختمان قدیم آن، بنایی بزرگ‌تر بر اساس معماری بنای قبلی برپا گردید. در این توسعه، خانۀ کلثوم بن هدم و سعد بن خیثمه، که محل سکونت رسول خدا بود، نیز در داخل مسجد قبا قرار گرفت و ویران شد.
این مسجد اکنون ۷۴۶۵ متر مربع مساحت دارد و حدود بیست هزار نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسی در آن انجام شده است.
در سال ۱۳۸۸ قمری
ملک فیصل رواق‌های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد. بنای جدید آن، که در ۲۶
صفر سال
۱۴۰۶ قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهم‌ترین و زیباترین مساجدی است که در مدینه منوره قرار دارد.
در بنای فعلی چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام ۴۷ متر طول دارد. مساحت تقریبی آن و بناهای جانبی مربوط به آن، در محدوده‌ای به مساحت ۱۳۵۰۰ متر مربع می‌باشد که بر اساس محاسبات معماران آن، گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد.
در فضیلت مسجد قبا، روایات متعددی نقل شده که حاکی از اهمیت آن در تاریخ اسلام است. گفته‌اند که رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم)، پس از ترک محلۀ قبا، هفته‌ای یک بار (شنبه یا دوشنبه)، مسافت میان مسجدالنّبی و مسجد قبا را پیاده یا سواره طی می‌کرد تا در مسجد قبا نماز بگزارد
و می‌فرمود: دو رکعت نماز در مسجد قبا برای من بهتر از آن است که دوباره به بیت‌المقدّس بروم، اگر می‌دانستند در قبا چیست، به سوی آن می‌تاختند تا از فضیلتش بهره‌مند شوند.
همچنین از پیامبر نقل کرده‌اند که بجا آوردن دو رکعت نماز در مسجد قبا، برابر یک
حج عمره است
و برای درک فضیلت نماز در آن، اصحاب همواره به قبا می‌رفتند و در آنجا نماز می‌گزاردند.
در کرامت و منزلت مسجد قبا همین بس که در بسیاری از تفاسیر و منابع تاریخ اسلام، شأن نزول آیات ۱۰۸ و ۱۰۹
سوره توبه، این مسجد ذکر شده است و آن را «مسجد تقوی» نیز خوانده‌اند.
به هر روی، مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول الله (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) آن را بنا کرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود: «مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتی مَسْجِدَ قُباء فَصلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن کانَ کأجْرِ عُمْرة؛
کسی که در خانه‌اش
وضو بگیرد، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده است.» در حدیث دیگری هم آمده است: «کانَ النَّبِیُّ (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) یَأتِی مَسْجِدَ قُباء راکباً وَ ماشِیاً فَیُصَلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن؛
رسول خدا، گاه پیاده و گاه سواره به مسجد قبا می‌آمد و دو رکعت نماز در آن می‌خواند.»
دربارۀ نخستین مسجد در «اول یوم» اختلاف وجود دارد که مسجدی که در قرآن کریم به آن اشاره شده، کدام است؟ بعضی مفسران آن را مسجد قبا و برخی آن را
مسجدالنبی در
مدینه دانسته‌اند. اما در مجموع، مسجد قبا را اقرب و انسب دانسته‌اند، هم به سبب شأن نزول آیه و هم به‌سبب روایاتی که از
اهل بیت (علیهم‌السلام) ذکر شده است.
آنان که مسجدالنبی را اولین دانسته‌اند به روایتی از رسول خدا تمسک جسته‌اند که فرمود: «هذا مسجدی».
(۱) قرآن کریم.
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) علی بن محمد جزری، اسد الغابة فی معرفةالصحابه، بیروت، ۱۴۰۹.
(۴) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵.
(۵) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، التزام عبدالرحمان محمد، بیروت ۱۴۰۸.
(۶) ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۷) ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بیروت۱۴۱۰.
(۸) ابن عبدالبر، الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت۱۴۱۲.
(۹) ابن قیم جوزی، زاد المعاد فی هدی خیرالعباد، تحقیق محمدحامد الفقی، قاهره۱۳۷۳، بیروت۱۴۱۲.
(۱۰) ابن کثیر، البدایة و النهایه، بیروت۱۴۰۷.
(۱۱) ابن هشام، السیرة النبویه، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۵۶.
(۱۲) محمد بن علی استرآبادی، آیات الاحکام، تهران، مکتب المعراجی.
(۱۳) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر المحمودی، بیروت ۱۹۷۴.
(۱۴) احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، بیروت۱۹۸۸.
(۱۵) احمد بن حسین بیهقی، دلائل النبوه، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۶) حسن بن محمد بن الحسن دیاربکری، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس، بیروت.
(۱۷) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت۱۴۱۳.
(۱۸) علی بن احمد سمهودی، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۷۴.
(۱۹) سید امیرابوالفتوح حسینی جرجانی، آیات الاحکام، تهران ۱۴۰۴.
(۲۰) خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، تحقیق فواز، بیروت۱۴۱۵.
(۲۱) محمد بن یوسف صالحی شامی، سبل‌الهدی، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت۱۴۱۴.
(۲۲) سید محمدحسین طباطبایی، تفسیرالمیزان، ترجمه سیدمحمد باقر موسوی همدانی، قم.
(۲۳) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری، بیروت ۱۴۰۸.
(۲۴) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، المغانم المطابه فی معالم طابه، تحقیق حمدالجاسر، ریاض۱۳۸۹.
(۲۵) علی بن احمد بن عبدالله قلقشندی، نهایة‌الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت.
(۲۶) محمد بن یعقوب کلینی، الفروع من‌الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران۱۳۶۳ش.
(۲۷) محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، شرح سیدجواد العلوی و محمدالاخوندی، تهران ۱۳۸۸.
(۲۸) علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم ۱۴۰۹.
(۲۹) محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳۰) احمد بن علی مقریزی، إمتاع الاسماع، تحقیق محمدعبدالحمید النمیسی، بیروت۱۴۲۰.
(۳۱) یاقوت حموی، معجم البلدان، تصحیح محمد الخانجی و احمد ناجی‌الجمالی، مصر ۱۳۲۳، بیروت.
(۳۲) اسباب النزول، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی، تهران ۱۳۸۳ ش.
•
بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «مسجد قبا»، ص۷۲۳۵. •
جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۴۴، با تصرف.
