مراتب خداشناسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اهل معرفت برای شناخت
خدا مراتبی ذکر کرده‌اند: که در این نوشتار بررسی می‌شود.
نخست مرتبه‌ای است که از آن به
هویّت غیبیه و مقام «لا إسم له و لارسم» تعبیر می‌کنند. کسی را در این مرتبه یارای هیچ‌گونه سخن و
وصفی نیست: «وما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدرِه...»،
جز آن‌که به
اصل تحقق آن
اعتراف کند؛ ولی نسبت به این‌که کنه
ذاتش چیست و چه اوصافی دارد ابزار شهود و ادراک کارآیی ندارد: «... و لا یُحیطونَ بِهِ عِلما»،
چنان که خداوند از روی
رأفت و عطوفت
بندگان خود را از نزدیک شدن به این مرتبه بر
حذر داشته است تا این‌که آنان
عمر خود را در چیزی که تحصیل آن ممکن نیست تباه نکنند
: «ویُحَذِّرُکمُ اللّهُ نَفسَهُ واللّهُ رَءُوفٌ بِالعِباد»
مرتبه بعد که از آن به
مقام «اَحَدیّت » تعبیر می‌شود آن است که عارف خداوند را به عنوان حقیقتی یکپارچه و عاری از هرگونه کثرت می‌بیند؛ ولی در عین حال هنوز نمی‌تواند برای آن هیچ اسم و وصفی تصور کند؛ جز آن‌که بگوید او خدای احد است: «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد»
احد در این
آیه به حضرت احدیّت که از آن به مرتبه جمع الجمع، حقیقة الحقایق،
برزخ البرازخ، مقام أوأدنی و... نیز تعبیر می‌شود اشاره دارد، همان‌گونه که
الله در عبارت مذکور الله ذاتی
است و بر ظهور
ذات برای ذات دلالت می‌کند.
مرتبه سوم که از آن به مرتبه واحدیّت یاد می‌شود آن است که
عارف خدا را به اوصاف
کمال چون
علم،
حیات،
قدرت،
اراده،
خلق،
رزق و... وصف می‌کند، ازاین‌رو این مرتبه را حضرت اسما و صفات می‌نامند، ازاین‌رو خداوند در
سوره توحید بعد از آن‌که فرمود: «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» دوباره کلمه «الله» را به معنای دیگری که الله وصفی باشد
ذکر کرده و فرموده است: «اللّهُ الصَّمدَ» الله وصفی به ظهور ذات به صور اسما و صفات اشاره دارد.
امام خمینی یکی از مقدمات مهم بحث خداشناسی را بیان مراتب و معانی مختلف شناخت خدا می‌داند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
۱- شناخت ذات الهی: خداشناسی به معنای شناخت ذات خداوند در نظر عموم متکلمان و حکمای الهی نه‌تنها برای انسان بلکه برای هیچ مخلوقی ممکن نیست. به اعتقاد امام خمینی ذات مقدس الهی، مجهول مطلق است و هیچ اسم و رسمی برای او نیست که گاهی از آن به عنقای مغرب،
غیب الغیوب و
غیب مطلق یاد می‌شود.
ذات حق به این اعتبار برای کسی معرفت‌پذیر نیست و غیر از خود ذات مقدس حق‌تعالی، کسی به آنجا راه ندارد.
امام خمینی با استناد به روایت «
«لا تتفکروا فی ذات الله»»، تفکر در ذات حق را ممنوع می‌داند. ایشان با بیان این مطلب که از مجموع روایات روشن می‌شود
تفکر در کنه ذات و کیفیت آن ممنوع است. میان روایات امر کننده به تفکر درباره خدا، و نهی‌کننده از آن را جمع کرده و معتقد است نهی از تفکر درباره خداوند، شامل افرادی است که استعداد ورود به این مباحث را ندارند؛ اما برای کسانی که اهل آن هستند، تفکر درباره خدا رجحان دارد، بلکه برتر از همه عبادات است.
۲- شناخت وجود خداوند: این شناخت نه‌تنها برای بشر امکان دارد، بلکه پایه و اساس مراتب دیگر خداشناسی است و انسان در این مرتبه، اجمالاً وجود یک مبدا متعال و یک موجود مقدس و برتر را تصدیق می‌کند.
۳- شناخت اوصاف و افعال الهی: امام خمینی وجود حق‌تعالی را دارای مراتبی می‌داند که شناخت بشر و مخلوقات به‌تمامی آن مراتب تعلق نمی‌گیرد؛ یعنی امکان معرفت به مرتبه
غیب
الغیوب و مرتبه احدیت وجود ندارد،
اما در مرتبه واحدیت که همان مرتبه اسماء و صفات الهی است، هر موجودی به‌اندازه ظرفیت خود می‌تواند به معرفتی از این مرتبه برسد.
ایشان در این قسم نه‌تنها بشر را بر ادراک و شناخت حق‌تعالی توانا می‌بیند، بلکه چندین راه برای آن معرفی می‌کند؛ از جمله شناخت انسان کامل، شناخت نفس و شناخت کلام الهی؛ زیرا هر سه در واقع تجلی خداوند و مظهر اسماء و صفات او هستند.
آموزش کلام اسلامی؛ الاسماء و الصفات؛ اسماء و صفات الهی در قرآن؛ اقبال الاعمال؛ اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد؛ بحارالانوار؛ تجلی و ظهور در عرفان نظری؛ تحریر تمهید القواعد، ابن ترکه؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر سورة فاتحة الکتاب؛ التفسیر الکبیر؛ توحید ربانی از نظر قرآن و برهان و عرفان؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جواهرالکلام فی شرایع الاسلام؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ دائرة المعارف بستانی؛ روض الجنان و روح الجنان؛ شرح باب حادی عشر؛ شرح حکمت متعالیه؛ شرح فصوص الحکم؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ الفصول المهمة فی اصول الائمه (علیهم‌السلام)؛ القاموس المحیط؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ لسان العرب؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم؛ مفاهیم القرآن فی معالم الحکومه؛ المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی؛ منشور جاوید (تفسیر موضوعی)؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
•
دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله الله. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
