محمد بن محمد تنوخی‌معری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَنوخی، زین الدین ابوعبداللّه محمد بن محمد بن عمرو تنوخی مَعَرّی، ریاضیدان و
ادیب سده هفتم است.
دانسته‌های ما درباره تنوخی بسیار ناچیز است.
نسبت تنوخی و معرّی، احتمالاً نشان دهنده آن است که تنوخی بازمانده گروهی از
اعراب قبیله تنوخ بوده است که از
عربستان به
شام مهاجرت کرده و در مَعَرَّه (معرّة النعمان) سکنا گزیده بوده‌اند.
سوتر نام فِنوچی را بر تنوخی ترجیح داده و او را از شمال
افریقا دانسته است، اما با
استناد به نخستین سطر یکی از آثار
ریاضی او
و صفحه عنوان اثر دیگر وی،
عنوان تنوخی صحیح است.
نیز تنها در صفحه عنوان همین نسخه خطی است که از تنوخی با عنوان «حاسب» یاد شده است.
عمده‌ترین ذکر از تنوخی در تراجم و فهرستهای مختلف به سبب جنبه ادبی اوست.
تنوخی را اهل
دمشق و ساکن
بغداد دانسته‌اند.
از زندگی تنوخی دیگری که در
قرن هفتم در دمشق ساکن بوده است، آگاهی داریم،
اما وی زین الدین تنوخی نیست.
تاریخ درگذشت او را ۷۴۸ ذکر کرده‌اند؛
اما این تاریخ درست نیست، زیرا در دست نویس
رساله کشف الغطاء او که در ۷۰۷ استنساخ شده، عبارت
دعاییِ «
رحمهُ‌اللّه» در
حق وی آمده است.
از تنوخی این
آثار به جا مانده است :
۱)
کتاب فی الجبر و المقابله، که آن را کتاب فی علم الحساب یا کتاب فی الحساب نیز معرفی کرده‌اند،
در چهار فصل: معرفت
عدد ، حساب، جبر و مقابله، و به دست آوردنِ مساحت اَشکال مختلف هندسی.
در فصل اول، عدد و انواع آن بتفصیل تعریف شده است.
موضوع جالب توجه در این فصل،
استخراج اعداد مُتَحابّ (عدد) است.
روش تنوخی برای به دست آوردن اعداد متحابّ، استفاده از اعداد زوج الزوج یعنی همان روش ابداعی ثابت بن قرّه است.
تنوخی توانسته است با این روش، دو عدد متحاب ۲۹۶، ۱۷ و ۴۱۶، ۱۸ را به دست آورد.
در گذشته گمان بر این بود که در
عالم اسلام نخستین بار کمال الدینِ فارسی این دو عدد متحاب را به دست آورده است.
در اروپا نیز نخستین بار فرما، دانشمند فرانسوی (متوفی ۱۶۶۵)، به متحاب بودن این دو عدد پی برد.
رشدی راشد بخشی از فصل اول کتاب فی الجبر و المقابله تنوخی را که درباره به دست آوردن اعداد متحاب است، چاپ کرده است.
فصل دوم کتاب فی الجبر و المقابله شامل این پنج باب است:
ضرب ،
نسبت ، ضرب کسرها، استخراج جذرها، حساب درجه‌ها و اجزای آن و معاملات (در باره
آموختن آنچه مردم در
خرید و فروش به آن نیاز دارند).
در این فصل تنوخی چیزی به دانسته‌های ریاضی گذشتگان نیفزوده است.
فصل سوم، درباره جبر و مقابله است.
تنوخی در این فصل کاملاً مطابق روش
پیشینیان مسائل جبری را به دو دسته مفردات (معادلات دوجمله‌ای) و مقترنات (معادلاتی که بیش از دو جمله دارند) تقسیم کرده است.
او همچنین هریک از اینگونه معادلات را در سه نوع (مسئله) دسته‌بندی کرده و مجموع آن‌ها را، طبق اصطلاح
رایج ، «المسائل الستّه» (مسائل شش گانه) نامیده است.
روش او در حل معادلات جبری با روشهای
خیام و
خوارزمی هیچ تفاوتی ندارد.
در این فصل، تنوخی در مواردی به کتاب اصول اقلیدس ارجاع داده است.
منبع دیگر تنوخی ــ که خود به آن اشاره کرده ــ آرای ابوبکر محمد بن حسن کرجی است.
او در بحث در باره جمع جذرها، از روش کرجی نام برده و روش خود را همان روش کرجی دانسته است.
روش کلی تنوخی در فصل سوم کتاب فی الجبر و المقابله، حل معادلات همانند خیام و خوارزمی، ولی بدون استفاده از شکلهای هندسی است.
در فصل چهارم، تنوخی از تعریف نقطه و خط و سطح شروع کرده
و در ادامه، روشهای مختلفی برای تعیین مساحت سطوح و
حجم اجسام مختلف، همچون مربع و کره و
استوانه ، مطرح کرده است.
۲) از تنوخی رساله مختصری در ریاضی باقی‌مانده که نام آن در نسخه خطی کتاب کشف الغطاء فی استنباط الصواب من الخطا آمده است،
اما قربانی
با استناد نادرستی به نوشته رشدی راشد
آن را رساله فی حساب خَطَأیْن نامیده است.
تنوخی در این رساله، سه روش برای استفاده از حساب خطأین در حل مسائل ریاضی بیان کرده است.
نخستین روش ــ که وی آن را مشهورترین دانسته ــ
روش عمومی حساب خطأین است که ریاضیدانان دیگر نیز بدان توجه داشته و در باره آن بحث کرده‌اند.
غیاث الدین جمشید کاشانی نیز که پس از تنوخی می‌زیسته، این روش را شرح داده است.
دو روش دیگر
نیز اگرچه تفاوت زیادی با روش اول ندارند، از انواع مختلف حساب خطأین به شمار می‌آیند.
از هریک از دو رساله ریاضی تنوخی، یک نسخه به دست آمده است که در مجموعه‌ای در
واتیکان نگهداری می‌شود.
۳) از تنوخی کتابی در ادب عربی با عنوان اقصی القرب فی علم البیان
یا اَقْصَی القُرَب فی صناعة الادب
بجا مانده که در ۱۳۲۷ در
مصر به چاپ رسیده است.
(۱) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به کوشش حسام‌الدین قدسی، قاهره، ۱۳۵۰ق.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۳) محمد بن محمد تنوخی، کتاب فی الجبر و المقابله، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۲/۳۱۷.
(۴) محمد بن محمد تنوخی، کتاب کشف الغطا فی استنباط الصواب من الخطا، نسخه خطی کتابخانه واتیکان، ش ۳/۳۱۷.
(۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۹۹۰.
(۶) رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب، ترجمه حسین زین الدین، بیروت ۱۹۸۹.
(۷) رشدی راشد، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات»، مجله تاریخ العوم العربیه، ج ۶، ش ۱و۲ (۱۹۸۲).
(۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹.
(۹) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره ۱۹۲۸.
(۱۰) فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصوره، ج ۱، قاهره ۱۹۸۸.
(۱۱) علی بن یوسف محاسب، لبّ‌الحساب، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۲) غیاث الدین جمشید کاشانی، مفتاح الحساب، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره (۱۹۶۷).
(۱۳) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ش.
(۱۴) کحّاله عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، بیروت: مؤسسه الرساله ۱۹۸۸.
(۱۵) غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر، تهران ۱۳۳۹ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن محمد تنوخی‌معری»، شماره۳۹۶۹.
