محمداعلی بن علی فاروقی تهانوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَهانَوی، محمداعلی (علی) بن علی فاروقی
حنفی ، دانشمند
هندی سده دوازدهم، مؤلف کشّاف اصطلاحات الفنون می‌باشد.
نام پدرش را اعلی و علاء نیز نوشته‌اند.
وی منسوب به منطقه کوچکی به نام تهانَه/ تهانه بهون واقع در ۱۷۰ کیلومتری شمال غربی
دهلی است.
از تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست، احتمالاً در اواخر سده یازدهم به دنیا آمده است.
خاندان او اهل دانش و نزد مردم محترم بودند و پدرش، ملقب به قطب‌الزمان، از دانشمندان بزرگ
هند بود.
تهانوی علوم ادبی و
شرعی را نزد پدرش بخوبی فرا گرفت، سپس کتاب‌هایی در موضوعات گوناگون گرد آورد و بدون استاد، به مطالعه و یادداشت‌برداری از اصطلاحات علمی آن‌ها پرداخت.
در زمان حکومت
اورنگ
زیب عالمگیر (۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) در منطقه تهانه، مدتی
قاضی بود و گفته‌اند که نقش انگشتری او «خادم شرع والا قاضی محمداعلی» بوده است.
او را با لقب‌هایی چون «باحث» (پژوهنده)، «لغت‌دان» و نیز عباراتی چون «امام عالم بارع در دانش‌ها و اصطلاحات علمی» و «یکی از حسنات اسلام در هند» ستوده‌اند.
تاریخ درگذشت وی احتمالاً پس از ۱۱۵۸ بوده است.
آرامگاهش در تهانه است و گفته‌اند که هرکس بر سر مزار او
کتابی بخواند معانی دقیق بر وی مکشوف می‌شود.
آثار تهانوی عبارت است از:
احکام‌الاراضی، درباره معنای «دارالاسلام» و «دارالحرب» و احکام زمین‌های دارالاسلام و دیگر زمین‌ها.
نسخه خطی این رساله در کتاب‌خانه‌های المکتبة الهندیة و بانکی‌پور، در نوزده برگ، موجود است.
سَبَق‌الغایات فی نَسَق‌الآیات، که در برخی منابع گفته شده که از آن نشانی نمانده و ناشناخته است،
ولی به گفته سرکی
این کتاب در ۱۳۱۶/۱۸۹۸ در هند به چاپ رسیده است.
کشّاف اصطلاحات الفنون، که مشهورترین اثر تهانوی و از پرکاربردترین
دانشنامه‌ها ، به
زبان عربی و
فارسی ، درباره
اصطلاحات علوم و فنون است.
هر چند پیشینه تدوین اینگونه دانشنامه‌ها به سده چهارم بازمی گردد و تا عصر تهانوی نیز چندین دانشنامه تألیف شده بود،
اما این کتاب به سبب اشتمال بر اصطلاحات گوناگون رایج در
ادبیات ، علوم شرعی،
طب ،
فلسفه ،
نجوم ، گیاه‌شناسی، کشاورزی،
ریاضیات ،
موسیقی و
تصوف ، از زمان تألیف در نزد دانشمندان اعتبار یافت و تا کنون نیز مرجع پژوهشگران و منبعی برای وضع اصطلاحات علمی جدید بوده است.
تهانوی در مقدمه کتاب
می گوید که چون کتابی حاوی اصطلاحاتِ دانش‌های متداول زمان نیافتم، به تألیف کشّاف اقدام کردم و اصطلاحات کتاب‌های گوناگون را طبق حروف الفبا و در دو بخش الفاظ عربی و غیرعربی دسته بندی کردم و تألیف کتاب را در ۱۱۵۸ به پایان بردم.
وی همچنین مطالب مفیدی در مقدمه مطرح می‌کند که از اهمّ آنهاست: تعریف‌های علم،
تقسیم علوم به نظری و عملی، آلی و غیرآلی، عربی و غیرعربی، شرعی و غیرشرعی، حقیقی و غیرحقیقی، عقلی و نقلی، جزئی و غیرجزئی
موضوع و مسائل و مبادی علوم،
رئوس ثمانیه که باید در تألیف آثار به آن‌ها توجه کرد و از مهم‌ترین آن‌ها آوردن مقدمات، فایده، مبادی، مقاصد و مرتبه هر علم است،
دانش‌های ادبی،
دانش‌های شرعی،
دانش‌های حقیقی شامل
منطق ،
حکمت ، اصول ریاضی (مشتمل بر عدد،
هندسه ،
هیئت ، موسیقی و جرّ اثقال) و اصول طبعی (مشتمل بر طب، بیطره،
تعبیرخواب ،
سحر ،
طلسم ،
کیمیا و فلاحت و از این قبیل)؛
علوم ممدوح (شامل طب و
فقه و
کلام و جز آن‌ها و علوم مذموم شامل سحر و طلسمات و از این قبیل).
کشّاف اصطلاحات الفنون مشتمل بر باب‌هایی به ترتیب حرف اول اصطلاحات است و هر باب فصل‌هایی دارد که به اعتبار حرف آخر اصطلاحات تنظیم شده
و جمعاً شامل ۳۰۴۵ اصطلاح است.
تهانوی در تدوین این کتاب، از کتاب‌ها و
فرهنگنامه‌های معتبر که بسیاری از آن‌ها به فارسی است، استفاده کرده و عین عبارات مؤلفان را با ذکر منبع نقل کرده است.
کشّاف اصطلاحات الفنون نخستین‌بار در ۱۲۷۸ـ ۱۲۷۹/ ۱۸۶۲ در کلکته، در دو مجلد، به تصحیح مولوی محمد‌وجیه، مولوی عبدالحق و مولوی غلام‌قادر و به اهتمام دو مستشرق به نام‌های آلویس اشپرنگر و ویلیام ناسو لیز، چاپ شد و در ۱۳۴۶ش /۱۹۶۷ در
تهران افست گردید.
در پایان جلد دوم کتاب، الرسالة الشمسیّة در منطق اثر
نجم‌الدین کاتبی قزوینی ضمیمه شده است.
در ۱۳۱۷ـ ۱۳۱۸/۱۸۹۹ـ۱۹۰۰ نیز کشّاف در
استانبول در یک مجلد و ۹۵۵ صفحه چاپ شد که کامل نیست و به فصل یاء از باب صاد منتهی می‌شود.
در برخی منابع، محل چاپ «آستانه» گفته شده که نام دیگر استانبول است.
بین سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۷۶ش/ ۱۹۶۳ـ۱۹۹۷ نیز این کتاب در چهار جزء به همت وزارت فرهنگ
مصر در
قاهره و به تصحیح لطفی عبدالبدیع به چاپ رسید.
بخش‌های فارسی کتاب را امین‌النعیم (عبدالمنعم) محمد حسنین به عربی ترجمه کرده است.
این چاپ نیز کامل نیست و به حرف صاد ختم می‌شود.
در ۱۳۷۵ش /۱۹۹۶ این کتاب در دو مجلد، به تصحیح رفیق‌العجم و علی دَحروج در بیروت چاپ شده است.
این چاپ ویژگی‌هایی دارد، از جمله: داشتن مقدمه‌ای مفصّل در شرح حال مؤلف و ویژگی‌های کتاب؛ آوردن توضیح در پاورقی برای اعلام و کتاب‌های معرفی شده در متن
؛ ترجمه قسمت‌های فارسی کتاب به عربی به قلم عبداللّه خالدی
؛ ذکر معادل
انگلیسی و
فرانسوی اصطلاحات و عنوان‌ها و داشتن فهرست‌های گوناگون، از جمله فهرست اعلام و اصطلاحات
به رغم این ویژگی‌ها، در این چاپ ترتیب اصلی مراعات نشده، قسمت‌های فارسی متن به پاورقی منتقل و ترجمه عربی آن‌ها در متن آورده شده است.
(۱) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست (بی تا).
(۲) محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
(۳) محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
(۴) جمیل احمد، حرکة التألیف باللّغة العربیّة فی الاقلیم الشمالی الهندی فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر، دمشق ۱۹۷۷.
(۵) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج ۶، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۶) زرکلی.
(۷) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیّة، بیروت ۱۹۸۳.
(۸) سرکیس.
(۹) کحّاله.
(۱۰) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمداعلی بن علی فاروقی‌تهانوی»، شماره۴۱۰۳.
