محاسن اصفهان (ترجمه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ترجمه محاسن اصفهان»، ترجمه آزادی است از متن
عربی رساله «
محاسن اصفهان» تالیف
مفضل بن
سعد بن
حسین مافروخی اصفهانی که در سال ۷۲۹ ق با اضافاتی، به خصوص راجع به دوران پایانی حکومت
ایلخانانان بر
ایران، توسط حسین بن محمد بن ابی الرضا آوی ترجمه شده است. این کتاب از آثار مهم تاریخی- ادبی
قرن پنجم هجری است.
کتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز شده است. متن کتاب در هشت فصل یا «ذکر» تدوین شده است. در انتهای اثر نیز دو بخش ذیل کتاب و حواشی و ملاحظات آمده است.
شهر تاریخی
اصفهان، از مراکز معتبر علمی اسلامی است، وجود
مساجد کهن و مراکز متعدد علمی، نام این شهر را- از همان سده‌های نخستین
اسلام - در
تاریخ و
فرهنگ و
تمدن اسلامی، به عنوان دارالعلم شرق، مشهور گردانیده بود. اصفهان در
قرن پنجم هجری، مرکز سلاطین بزرگ سلجوقی شد. در این دوره، این شهر از بزرگ‌ترین شهرهای آباد و بزرگ آن زمان و مرکز سیاسی اسلام و فعالیت‌های علمی گردید.
ناصر خسرو قبادیانی،
شاعر و جهان گرد مشهور ایرانی، در قرن پنجم و در آغاز حکومت سلجوقی در توصیف اصفهان می‌نویسد: «من در همه زمین پارسی گویان، شهری نیکوتر و جامع تر و آبادان تر از اصفهان ندیدم».
ترجمه
محاسن اصفهان با وجود حجم اندک، اطلاعات ارزنده‌ای در مورد اصفهان قرون اولیه اسلامی، به- ویژه قرن پنجم هجری؛ یعنی زمان حیات مؤلف، آثار مهم شهر، از جمله کاخ‌ها، کوشک‌ها، قصرها، برج‌ها، باروها، بازارها، مساجد، مراکز علمی،
علما و دانشمندان، نواحی و محلات، و بسیاری از فواید تاریخی و جغرافیایی و ادبی دیگر در اختیار خواننده می‌گذارد.
از شرح حال مؤلف اصل عربی رساله محاسن اصفهان هیچ گونه اطلاعی به دست نداریم، حتی معلوم نیست که او عهد ملک شاه سلجوقی را به سر برده، یا در همان ایام،
دنیا را وداع گفته است. از چند موضع از کتاب محاسن به خوبی واضح می‌شود که تالیف آن در ایام سلطنت معزالدین ملکشاه سلجوقی (۴۶۵- ۴۸۵ ق) و دوره صدارت خواجه نظام الملک طوسی صورت گرفته است.
رساله عربی محاسن اصفهان، کتاب مرتب مفصلی در تاریخ یا جغرافیا یا خصوصیات اصفهان نیست؛ بلکه رساله‌ای است که آن را مؤلف در وصف آن شهر و ذکر محاسن آن جمع آورده، و در ضمن، بسیاری از فواید تاریخی و جغرافیایی و ادبی متعلق به موطن خود را در آن گنجانده است. او بیش از همه، در
فصاحت عبارت، و آشکار نمودن جنبه هنر انشای خود در
زبان عربی کوشیده، و آن را تحفه مجلس فخرالملک، ابن خواجه نظام الملک، والی اصفهان که مردی
فضل دوست و شاعر پرور بوده، ساخته است.
مترجم کتاب ترتیب اصلی متن عربی محاسن را در ترجمه رعایت نکرده است؛ بلکه مطالب آن کتاب را به میل خود، در طی هشت باب مرتب ساخته و هر مطلب از آن کتاب را که خواسته، پس و پیش کرده و از خود نیز فواید بسیاری بر آن افزوده است.
وی در فصل اول کتاب، اصفهان را به طور خلاصه توصیف کرده و در فصل دوم به تفصیل نواحی مختلف و تفرجگاه‌ها و دیدنی‌های آن را شرح کرده است. در فصل سوم به مناطق ویژه اصفهان؛ مانند گاوخونی پرداخته است. ابنیه و عمارات این شهر در روزگار پیشین و در عصر مترجم در فصل چهارم بیان شده است. در پنجمین فصل کتاب به امراء، ملوک،
علما و ارباب
جاه و مرتبه این شرح اشاره شده است. حوادث و اتفاقاتی که بر اصفهان گذشته در فصل ششم آمده است. توصیف آب و هوای بهار و دیگر فصول و کیفیت
معاش و زندگی مردم اصفهان در فصل هفتم بیان شده است. توصیف مصلی و نام‌های بزرگان،
ابدال،
سادات و
نقبای اصفهان در آخرین فصل کتاب دیده می‌شود.
ترجمه
فارسی محاسن اصفهان چنان که ملاحظه می‌شود با این که از جهت عبارت، متکلف است، و انشای آن، زیاد طبیعی و ساده نیست، باز از حیث
فصاحت کلام و سلامت اسلوب، از نمونه‌های قابل توجه است. این اثر مشتمل بر مطالب تاریخی و جغرافیایی مهمی است که عین یا نظیر آن‌ها در هیچ کتاب دیگر به دست نمی‌آید، و
فضل این ترجمه بر اصل عربی، این است که علاوه بر مهم‌ترین مطالب اصل کتاب، نکات و فوایدی را متضمن است که مترجم، آن‌ها را راجع به عصر خویش بر آن الحاق کرده است. از آن جا که تاریخ وقایع نیمه دوم
قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم ایران- به خصوص اصفهان- چندان روشن نیست، و در هیچ جا نیز به شکل مبسوط و مشبعی آورده نشده، حائز اهمیت فراوان است.
متن عربی کتاب در سال ۱۳۱۲ ش به اهتمام سید جلال الدین طهرانی و ترجمه فارسی آن در سال ۱۳۲۸ ش توسط اقبال آشتیانی تصحیح و به ضمیمه مجله یادگار منتشر شده است. کتاب حاضر ویرایش جدید این اثر است. بخش حواشی و ملاحظات مشتمل بر شرح الفاظ، اصطلاحات و توضیح اعلام است. فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهارس اعلام، مکان‌ها، کتب، خاندان‌ها و قبایل در انتهای آن آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
