لوازم حرکت جوهری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بحث از نتایج نظریه حرکت جوهری وابسته به پذیرفتن اصل اصیل حرکت در
جوهر می‌باشد؛ بعد از پذیرش این اصل اصیل، باید لوازم این
اعتقاد را پی‌گیری کرد که بسیار حائز اهمیت در فهم آرای حکما می‌باشد.
ملاصدرا با طرح و اثبات حرکت جوهری، از آن به عنوان یکی از مبانی استوار در صورت‌بندی و اثبات آرا و حل بعضی مسائل فلسفی بهره برده است. از آن جمله است:
۱) اثبات صور مفارق یا مُثُل افلاطونی
.
۲) مسئله ربط حادث به قدیم یا متغیر به ثابت.
۳) اثبات استمرار
فیض و خلق مدام
۴) اثبات
حدوث زمانی تجددی عالم
۵)
نفس‌شناسی.
نظریه حرکت جوهری در شکل‌گیری ابعاد گوناگونی از آرای
نفس‌شناسی، چه
نفس کیهانی در
قوس نزول و چه
نفس انسانی در
قوس صعود، در
حکمت متعالیه تأثیر گذاشته، که از آن جمله است:
نفس عالم، ربط اشراقی طبیعت و
ماورای طبیعت است
؛
نفس انسانی
جسمانیةالحدوث است
؛ یکی بودن
نفس با همه قوایش و به تعبیر دیگر، تشکیکی بودن وجود
نفس ؛ و
اتحاد نفس با مدرکاتش
۶) ابطال تناسخ.
چون
حدوث نفس انسانی محصول حرکت جوهری بدن است، پس با آن
اتحادِ وجودی دارد و چون در عالم جسمانی، هر چیزی که موجود می‌شود مسبوق به
مادّه و
استعداد و در نتیجه حرکت حاصل می‌شود، در این اشتداد جوهری که
انسان و
نفس او دارد، رجوع به نقص و تنزل از مقام کمال به مرتبه
قوه و نقص و استعداد، لازمه قهری
تناسخ خواهد بود، زیرا تکامل و اشتداد جوهری انسان بر طریق اتصال تجددی است و جدایی از یک بدن و پیوستن آن به بدن دیگر، به معنای رها کردن سیر استکمال و بازگشت به قوه و نقص است. پس این فرض باطلی است که
نفسِ متعلق به بدنی خاص، عینآ به بدن دیگری غیر از همان بدن تعلق گیرد
.
۷) اثبات
معاد جسمانی امام خمینی به پیروی از حکمت متعالیه ثمرات و لوازمی برای حرکت جوهری برمی‌شمارد که عبارت‌اند از:
۱- حدوث زمانی طبیعت: بر اساس
حرکت جوهری تمام موجودات عالم در ذات خود متحول و دگرگون هستند و تمام اجزای آنها پیوسته در حال حدوث و زوال مستمر است. حادث طبیعی موجودی است که بر اساس حرکت جوهری هر لحظه تجدد و تغییر می‌یابد و در هر آنی صورت نوعیه‌ای که مقوم ذات اوست، به وی افاضه می‌شود
و از این جهت مجموعه عالم ماده با همه آنچه در آن است، حادث به حدوث زمانی است.
۲- اثبات مقامات و شئون
نفس: تبیین چگونگی سیر و استکمال
نفس انسانی به‌واسطه حرکت جوهری
نفس امکان‌پذیر است. به نظر امام خمینی انسان بر اساس همین حرکت جوهری است که به حد کمال خود می‌رسد.
ایشان، تصریح می‌کند اگر این تغییرات و حرکات جوهری، طبیعی و ارادی نبود و خداوند متعال این عالم چنین خلق نمی‌کرد که حرکت و استکمال در آن ممکن باشد، هیچ‌یک از
نفوس ناقص به حد کمال خود نمی‌رسید.
ایشان بر اساس حرکت جوهری
انسان کامل را غایت قصوای هستی و عصاره خلقت می‌شمارد.
۳-
اتحاد عاقل و معقول: امام خمینی بر این باور است که انسان با حرکت و تکامل جوهری به‌سوی تجرد می‌رود و مادامی که در حرکت است، در سیر استکمالی خود رو به تجرد و پیوسته در حال بالفعل شدن است و اگر انسان در این دنیا پیوسته در حال تعقل معارف اکتساب اوصاف کمالی باشد، بنابر قاعده
اتحاد عاقل و معقول،
اتحاد با امور کلی و معقول پیدا می‌کند و قلبش به این تعلقات و معقولات عادت می‌کند و این علوم به حرکت جوهری در آخرت برای وی حاضر و مشهود می‌شوند.
۴- معاد جسمانی: امام خمینی حرکت جوهری را یکی از اصول عمده اثبات معاد جسمانی می‌داند.
(۱) ابن‌رشد، تفسیر مابعدالطبیعة، چاپ موریس بویژ، بیروت ۱۹۶۷ـ۱۹۷۳.
(۲) ابن‌رشد، الشرح الکبیر لکتاب
النفس لارسطو، نقله من اللاتینة الی العربیة ابراهیم غربی، (تونس) ۱۹۹۷.
(۳) ابن‌رشد، کتاب السماع الطبیعی، چاپ خوسیف پوئیگ، مادرید ۱۹۸۳.
(۴) ابن‌سینا، الشفاء، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، چاپ افست قم ۱۴۰۴ـ ۱۴۰۶.
(۵) ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۶) ابن‌سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۴ش.
(۷) هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومة، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ ۱۴۲۲.
(۸) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت ۱۹۸۱.
(۹) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶ش.
(۱۰) جلال‌الدین همائی، دو رساله در فلسفه اسلامی: تجدد امثال و حرکت جوهری.
(۱۱) جبر و اختیار از دیدگاه مولوی، تهران ۱۳۵۶ش.
(۱۲) Aristoteles, The works of Aristotle, vol۱, in Great books of the Western world, vol۷, ed Mortimer J Adler, Chicago: Encyclopaedia Britannica, ۱۹۹۳
•
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حرکت جوهری»، شماره۶۰۳۳. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
