قلمرو قاعده احسان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

در اینکه آیا مجرای قاعدۀ احسان محدود به موارد دفع ضرر است یا موارد جلب منفعت ، و یا هر دوی آنها را شامل می‌شود، بین فقها اختلاف عقیده وجود دارد .

---

اقوال فقها در قلمرو قاعده احسان مختلف است که به بیان مواردی از آن بسنده می‌کنیم

۱.۱ - نظریه دفع ضرر

بعضی فقها معتقدند که قاعده احسان اختصاص به موارد دفع ضرر دارد و موارد جلب منفعت را شامل نمی‌شود؛ اما این نظریه مورد انتقاد قرار گرفته است؛ زیرا با توجه به عموم جملۀ «ما علی المحسنین من سبیل» و اینکه به تصریح اهل لغت، و تبادر و نیز عدم صحت سلب، جلب منفعت از مصادیق احسان است، قاعدۀ احسان را نباید محدود به موارد دفع ضرر دانست و موارد جلب منفعت را از شمول آن خارج کرد.

۱.۲ - نظریه جلب منفعت

بر خلاف گروه نخست، برخی فقها اعتقاد دارند که قاعدۀ احسان به موارد جلب منفعت اختصاص دارد و شامل موارد دفع مضرت نیست. به عقیده این گروه، متبادر از واژۀ احسان، جلب منفعت است نه دفع مضرت و اقوال فقهای اهل سنت نیز مؤید این معنی است و به علاوه، در واژۀ احسان نوعی مفهوم اثباتی و ایجادی نهفته است و این معنی با جلب منفعت سازگار است نه دفع مضرت؛ زیرا نفع رساندن از امور اثباتی محسوب می‌شود.
شیخ طوسی به ظاهر با این نظریه موافق است؛ زیرا در تعریف احسان گفته است:
«الاحسان هو ایصال النفع الی الغیر لینتفع به مع تعریه من وجوه القبح»؛ یعنی احسان به معنی منفعت رساندن به غیر است؛ بدین منظور که از آن منتفع شود، مشروط بر آنکه از هرگونه قبحی مبرا باشد.

۱.۳ - نظریه مختار

به نظر می‌رسد که احسان هم شامل دفع ضرر است و هم جلب منفعت را شامل می‌شود؛ زیرا آنچه از واژۀ احسان متبادر می‌شود، مفهوم اعم است و همچنین مفاد قاعدۀ احسان یک حکم عقلی است و امور عقلی تخصیص پذیر نیستند و در این مورد خاص نیز دلیلی بر وجود اختصاص وجود ندارد. بنابراین، احسان به صاحب مال ، گاهی به منظور دفع ضرر است و گاه برای رساندن منفعت. در زیر به درج نمونه‌هایی از موارد مختلف احسان می‌پردازیم.

---