قبسات حق الیقین فی حدوث العالم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قبسات، از مهم‌ترین آثار فلسفی
میر محمد باقر بن شمس الدین محمد استر آبادی الاصل (
میرداماد یا
معلم ثالث) (۹۷۰ ـ ۱۰۴۱) و مفصّل‌ترین ِ آن‌ها دربارۀ
حدوث و قدم، به
عربی می‌باشد.
کتاب قبسات که شاه‌کار مؤلف است بزرگ‌ترین و پراهمیت‌ترین اثر
حکیم فرزانه
میرداماد است که به حادث یا قدیم بودن عالم پرداخته است. مؤلّف این کتاب را بنابر تقاضای یکی از دوستانش که از وی خواسته بود تا نظر خود را در باب حدوث و قدیم بودن عالم بنویسد، به رشته تحریر در آورده است.
کتاب حاضر شامل ده
قبس و هر قبس مشتمل بر چند
ومضه و هر
ومضه حاوی چند
ومیض می‌باشد. این تقسیم‌بندی را می‌توان چنین تفسیر کرد که قبس به‌منزله باب و
ومضه در حکم فصل و
ومیض در حکم بند یا غیر آن است.
مقدمه کتاب که در ۱۶۰ صفحه می‌باشد مباحث ارزنده‌ای از علمای بزرگوار و مقالاتی سودمند در بر دارد، مثل شرح حال مؤلف از چند نفر ترجمه‌نویس و از منابع مختلف مثل
ریحانة الادب، مقاله
هانری کربن با عنوان میرداماد یا
معلم ثالث در کتب الهی اصفهان، مقاله دیگری از توشیهیکوا یزوستو در موضوع فلسفه میرداماد، مقاله تأثیر
ابن سینا بر میرداماد از مهدی محقق و مقاله
حدوث دَهری میرداماد به‌وسیله فضل الرحمن و سه یادداشت بر کتاب القبسات به قلم سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و ... نگاشته شده و به
زبان فارسی در مقدمه کتاب آورده شده است.
میرداماد خود در آغاز کتاب به اشاره
و در پایان
به تصریح از آن با عنوان القبسات یاد کرده، اما در برخی از منابع کتاب شناختی
با نام قبسات حق الیقین فی حدوث العالم معرفی شده است.
بر اساس مادّه تاریخی که میرداماد در پایان کتاب آورده،
تالیف قبسات را در
ربیع الاول سال ۱۰۳۴، مصادف با
میلاد پیامبر گرامی، آغاز کرده و در شب چهارشنبه ششم
شعبان همان سال به پایان رسانده است.
قبسات تاکنون بارها منتشر شده است: نخست در سال ۱۳۱۵ ش به صورت چاپ سنگی، سپس با تصحیح انتقادی به اهتمام مهدی محقق و با همکاری سید علی موسوی بهبهانی، توشی هیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی در سال‌های ۱۳۵۶ ش و ۱۳۶۷ ش.
میرداماد معمولاً به طور هم‌زمان به تالیف آثار می‌پرداخته و از این رو بسیاری از نوشته‌هایش ناتمام است، اما قبسات از معدود نوشته‌های وی به شمار می‌آید که به انجام رسیده است. او این کتاب را در اواخر عمر خویش و در اوج پختگی نوشته است و از این رو، اهمیت فراوانی دارد.
قبسات جمع قبس، به معنای پارۀ اخگر،
برداشتی است از
آیۀ «لعلّی آتیکم منها بقبس»
یا «آتیکم بشهاب قبس».
او این عنوان را – همانند عناوین بسیاری از سرفصل‌های کتاب‌هایش و نیز
تخلص شعری‌اش، اشراق، که به نور اشاره دارد – تحت تاثیر
شیخ اشراق و مقام فلسفی او برگزیده است.
کتاب قبسات، همان‌گونه که خود میر در آغاز تصریح کرده، متشکل از فصولی به نام قبس است و هر قبس به بخش‌های کوچک‌تری با عنوان
ومضه یا
ومیض (مشتق از
ومض، به معنای درخشش برق) تقسیم می‌شود.
به دلیل اهمیت قبسات، شروح و حواشی متعددی، چه در زمان خود میرداماد چه پس از وی، بر این کتاب نوشته شده است، که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
۱) شرح
میر سید احمد علوی (داماد و پسر خالۀ میرداماد)، که به گفتۀ او، آن را به درخواست مکرر خود میر، اما پس از درگذشت وی، نوشته است.
این شرح، در واقع، حواشی مفصّل علوی است به صورت «قال اقول» در تبیین مطالبی از متن قبسات، و همانند دیگر شرح‌های شارح بر آثار میر، جانب‌دارانه و همدلانه است. شرح علوی را حامد ناجی اصفهانی، بر اساس سه نسخۀ خطی، تصحیح کرده، که در ۱۳۷۶ ش منتشر شده است.
۲) شرح انتقادی و تحلیلی
محمد بن علی‌رضا بن آقاجانی، از شاگردان
ملاصدرا، که مفصّل‌ترین شرح قبسات است و در ۱۰۷۱ به پایان رسیده است.
بخش‌های کوتاهی از این شرح را
سید جلال آشتیانی تصحیح کرده، که در مجلد دوم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران منتشر شده است.
۱) حواشی مؤلف، که تمامی آن‌ها با عنوان «اُفید» در شرح میر سید احمد علوی آمده است؛ ۲) مقباس القبسات، که حواشی میر سید محمد اشرف بن عبدالحسیب بن احمد علوی است
۳) حواشی
صدرالمتألهین شیرازی ۴) حاشیۀ آقا حسین خوانساری
۵) حواشی
ملا شمسای گیلانی ۶) حواشی
ملا علی نوری ۷) حاشیۀ
ملا اسماعیل خواجویی ۸) حواشی
میرزا ابوالحسن جلوه ۹) حواشی
سید ابوالحسن رفیعی قزوینی ۱۰) حواشی برخی از شاگردانی که در حلقۀ درس میر حضور داشته و توضیحات وی را یادداشت کرده‌اند و در برخی نسخ خطی و چاپ سنگی موجود است؛ ۱۱) حاشیه از شخص ناشناسی با عنوان «س م س»، که در برخی از نسخ خطی و چاپ سنگی قبسات دیده می‌شود.
همان‌گونه که میر در آغاز کتاب تصریح دارد، یکی از شخصیت‌های برجسته، که نامش را نمی‌برد، از او می‌خواهد کتابی بنویسد در بارۀ این‌که تنها
خدای تعالی قدیم است و پیوسته بوده، هست و خواهد بود و جهان با تمامی اجزایش (از
عقول،
نفوس،
هیولیات،
صور،
اجسام، و
اعراض) حادث‌اند و
نیستی و
هلاک را در پیش رو دارند. او می‌خواهد تا میر بر اساس قواعد و اصول فلسفی و
براهین عقلانی، اندیشۀ درست را به اثبات برساند، و چون میر از یک سو نمی‌توانسته خواست وی را رد کند و از سوی دیگر می‌دیده است که پیشینیان نتوانسته‌اند به شیوۀ برهانی این بحث را به نتیجه برسانند و حتی
ابن سینا، شیخ
فلاسفه، در کتاب شفا تصریح کرده که این مسئله (
حدوث و
قدم)
جدلی الطرفین است و هیچ‌یک از دو طرف بحث به
برهان تمسک نکرده‌اند. از این رو، به تألیف کتاب در ده
قبس پرداخته است.
در قبس اول، نخست گونه‌های حدوث را تعریف و سپس بر اساس آن به طبقه‌بندی و تقسیم وجود پرداخته و در پایان به خوبی محل نزاع را تحریر کرده است.
در قبس دوم، گونه‌های سه گانۀ
تقدم ذاتی را تبیین، و بر اساس تقدم به ذات، برای اثبات موضوع کتاب (
حدوث جهان و
قدم باری)
استدلال کرده است.
در قبس سوم، دو نوع تأخر انفکاکی را تشریح کرده و بر اساس
تقدم سرمدی، برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است.
در قبس چهارم، به برخی
آیات قرآن و
روایات نبوی و
ائمه علیهم‌السلام
استشهاد نموده است.
در قبس پنجم، چگونگی وجود
طبایع مرسله را تبیین، و بر اساس آن برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است.
در قبس ششم، نخست در باب پیوستگی
زمان و
حرکت سخن گفته و بر اساس آن به اثبات موضوع کتاب پرداخته و سپس بر
تناهی کمیّت‌های متصل استدلال کرده است.
در قبس هفتم،
استدلال‌های جدلی پیروان حدوث عالم و مخالفان را گزارش و انتقادهای وارد بر هر دو را تشریح نموده است.
در قبس هشتم، پس از پاسخ‌گویی به برخی از شبهات، به تبیین
ماهیت قدرت و
ارادۀ الهی پرداخته است.
در قبس نهم،
جواهر عقلی و
مراتب موجودات را در دو سلسلۀ بدوی و عودی اثبات کرده است.
در قبس دهم، به تبیین چیستی
قضا و
قدر، مسئلۀ
شرور و ارتباط آن با
قضای الهی و جای‌گاه
دعا پرداخته است.
(۱) میرداماد، کتاب القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران ۱۳۶۷ش.
(۲) میرداماد، القبسات، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ ق.
(۳) سید جلال آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، تهران۱۳۵۱ ـ ۱۳۵۴ ش.
(۴) سید احمد علوی، شرح القبسات، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۵) تقویم الایمان مع شرحه کشف الحقائق مع تعلیقات الملا علی النوری، به اهتمام علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۶) علی اوجبی، تهران، بی تا.
(۷) احمد رضا، معجم متن اللغة، بیروت۱۳۸۰ ق.
(۸) محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، قم۱۴۰۱ ق.
(۹) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۱۰) بیروت۱۴۰۳ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «القبسات»، ج۱، ص۷۲۳۷. سایت اندیشه قم
