قبرستان حجون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَجون (حُجون)، کهن‌ترین گورستان
مکه است. از عنوان یاد شده به
مناسبت در باب
حج نام برده‌اند.
این گورستان به نامهای مَعْلاة، مقبرةالمَعْلاة و جَنّةالمَعْلاة و
مقبره قریش یا
مقبره بنی‌هاشم نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهیِ منتهی به
مسجدالحرام و
کوه حجون واقع است.
در دوران
جاهلیت و نیز اوایل ظهور
اسلام ، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره ابی‌دُب (سمت راست کوه) و دره صُفیِالسبّاب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت.
چون حجون خارج‌از مکه بود، جغرافی‌نویسانی مانند
مقدسی و
ابن خرداذبه به آن اشاره نکرده یا همانند
یاقوت حموی به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حجون با گورستان مقبرة العلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست.
کهن‌ترین اشاره به کوه حجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد.
اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از
دفن جنازه قُصَیِّ بن کِلاب ،
جد پنجم
پیامبر اکرم ، صورت گرفته است، گو این‌که او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به
خاک سپرده شد.
از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حجون، اموات خود را دفن کردند.
به این ترتیب، مقارن ظهور
اسلام ، حجون گورستانی معتبر شد، به‌ویژه این‌که اجداد پیامبر اسلام،
عبدمناف و هاشم و
عبدالمطلب ، در آنجا مدفون بودند و به روایتی،
آمنه ،
مادر پیامبر، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد.
ابوطالب ، عموی پیامبر، در شعری مفاخره‌آمیز از این مقابر و مدفونان آن یاد کرده است.
پس از ظهور اسلام، با دفن ابوطالب و
خدیجه در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت.
با این‌که منابع متقدم
با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی
در این باره
تردید نموده است.
براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت در حجون براساس خوابی در
قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است.
نقل روایاتی از پیامبر درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به‌ویژه در سمت چپ آن، شد.
اشعار باقی‌مانده در
مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان
نسبت به دیگر قبرستانهای مکه است.
در آغاز اسلام، حجون به‌سبب وقایعی، بیشتر موردتوجه قرار گرفت و اعتبار یافت.
یکی از این وقایع، گزارش
قرآن از ملاقات گروهی از
جنّیان با پیامبر اکرم در حوالی حجون و ایمان آوردن آن‌ها بود.
از همین‌رو، بعد‌ها در جوار حجون مسجدی به نام
مسجد جن یا
مسجد حرس ساخته شد که تا امروز نیز باقی‌مانده است.
اقامت پیامبر در حجون به هنگام فتح مکه نیز بر اعتبار این گورستان افزود.
در
قرن اول هجری، حجون‌گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت
ابوموسی اشعری در آن، پس از سرخوردگی از
واقعه تحکیم ، بود.
ابن‌جبیر در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد ابن‌زبیر و به‌دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند.
به گفته او، اهل طائف آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، حجاج‌بن یوسف
ثقفی ،
لعن می‌شد.
با وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان
صحابه و تابعین و اولیا در این محل و به‌رغم قداست و اهمیت معنوی حجون و نقل فضیلتهای
دعا و
زیارت در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست.
در حالی که در قرن هفتم
فیروزآبادی در رساله إثارةالحجون لزیارة الحجون از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است.
دیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از:
عبداللّه‌بن عمربن خطاب ؛
فضیل‌بن عیاض ، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به‌ویژه سادات حسنی؛ و منصور
خلیفه عباسی می باشد.
ابن‌فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شرفا و امرا و نواب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاههای خانوادگی به خاک سپرده شده بودند.
در میان شرفا، قبور خاندان معروف ابونُمَی،
قبه و
بارگاه داشته و
زیارتگاه مردم بوده است.
گاه برای افراد عالی‌رتبه حکومتی نیز مقبره می‌ساختند.
به غیر از مقابر یاد شده، مهمترین بنای آرامگاهی این گورستان متعلق به حضرت خدیجه سلام‌اللّه‌علی‌ها است، که ظاهراً در قرن هشتم با گنبدی مرتفع ساخته شد.
این آرامگاه احتمالاً تا سال ۹۵۰ که سلطان‌سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود.
تا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه فقط یک صندوق چوبی داشت.
این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در ۱۲۹۸ مرمت شد.
فراهانی در قرن سیزدهم.
از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون‌دوزی‌شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارت‌نامه‌خوانِ این بقعه خبر داده است.
در قرن یازدهم،
اولیا چلبی از وجود ۷۵ مقبره گنبدپوش در حجون، از جمله مقابر عبدالمطلب، ابوطالب،
میمونه (همسر حضرت رسول) و شیخ‌علاءالدین
نقشبندی گزارش داده است.
بنابر گزارش فراهانی
در قرن سیزدهم و گزارش رفعت باشا در سده چهاردهم.
حجون در آن دوران همچنان مورد توجه عموم مسلمانان بوده است و شیعیان به‌ویژه به مقبره ابوطالب توجه فراوانی نشان می‌داده‌اند.
بقاع گورستان حجون در ۱۳۰۵ش، پس از تخریب مقابر بقیع الغرقد، به‌دست وهابیان ویران و تمام سنگ قبرهای آن کنده شد که اعتراض عموم مسلمانان را در پی داشت.
در مقابل، وهابیان کوشیدند این اعمال را با دلایل دینی توجیه کنند و
انتساب قبور خاندان پیامبر به این مکان را از اساس منکر شوند.
اما این تلاش‌ها از آزردگی مسلمانان نکاست.
زیارت
قبر حضرت
عبدمناف،
عبدالمطّلب،
ابوطالب و
خدیجه علیهم السّلام در قبرستان حجون، همچنین حضرت
آمنه،
مادر پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله که بنابه نقلی در این مکان دفن شده،
مستحب است.
این گورستان هم اکنون با دیواری که تا دامنه کوه حجون امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد.
داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی. (شامل قبور بنی‌هاشم و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است.
(۱) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، بیروت ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۲) ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، بیروت ۱۹۸۶.
(۳) ابن‌سعد (بیروت).
(۴) ابن‌ظهیره، الجامع اللطیف
فی فضل مکة و اهل‌ها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
(۵) ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۶) ابن‌قدامه،
التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمدنایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۷) محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء
فی‌ها من الآثار، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
(۸) محسن امین، تجدید کشف الارتیاب
فی اتباع محمدبن عبدالوهاب، چاپ حسن امین، (بیروت) ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
(۹) اولیا چلبی.
(۱۰) عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۱) احمدبن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من
انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۱۲) حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
(۱۳) ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
(۱۴) محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۵) محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة
فی قدیم الدهر و حدیثه، ج ۴، چاپ عبدالملک عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
(۱۶) محمدحسین‌بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزامحمدحسین حسینی فراهانی، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۷) اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش.
(۱۸) قلقشندی.
(۱۹) محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبی، خلاصةالاثر
فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
(۲۰) محمدحسین هیکل،
فی منزل الوحی، قاهره ۱۹۵۲.
(۲۱) یاقوت حموی.
(۲۲) یعقوبی، تاریخ.
(۲۳) مناسک حج (صافی).
(۲۴) جواهرالکلام.
(۲۵) بحارالانوار، محمد تقی مجلسی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۵۸۵۱ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۲۴۱-۲۴۲.
