قاعده الصلاةُ عَلیٰ ما افْتَتَحَت علیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قاعدۀ الصلاةُ عَلیٰ ما افْتَتَحَت علیه از
قواعد فقهی و از قواعد کاربردی در
نماز به معنای اینکه نماز بر آنچه بدان آغاز گشته، بنا گذاشته می‌شود.
قاعدۀ یاد شده برگرفته از حدیث نبوی است.
مقصود از این قاعده آن است که تشخّصات نماز از
صبح،
ظهر و
عصر بودن،
واجب یا
مستحب بودن و... بر پایۀ آن خصوصیاتی است که نماز در آغاز، متشخّص به آنها بوده است، بنابراین، نماز با هر نیّتی آغاز شده، باید با همان نیّت به پایان رسد و عدول از
نیّت در اثنای نماز به نیّت نمازی دیگر صحیح نیست، بدین‌معنا که نمازی که با نیّت قبلی شروع شده از نمازی که در اثنا، نیّت خود را به آن برگردانده، کفایت نمی‌کند.
نمونه‌هایی از مسائلی که به قاعدۀ یاد شده استناد کرده‌اند، عبارت‌اند از:
۱) چنانچه یکی از عذرهای مانع تکلیف، مانند
جنون و
حیض برای
مکلّف پدید آید و پیش از پایان وقت نماز برطرف گردد، در صورت بقای وقت به مقداری که مکلّف بتواند
طهارت (
وضو یا
غسل) تحصیل کند و یک رکعت نماز را در وقت بخواند، به
قول مشهور، نماز را ادا به جا می‌آورد، نه قضا. بر این حکم به قاعدۀ فوق استناد کرده‌اند، زیرا نماز هنگام آغاز، ادا بوده است، سایر اجزا و رکعات آن نیز ادا خواهد بود.
۲. بنابراین قول که وقت نافلۀ مغرب، با
زوال سرخی در جانب مغرب پایان می‌یابد، چنانچه قبل از
زوال سرخی، نافله آغاز شود و در اثنای آن،
سرخی زایل گردد، نافله را به اتمام می‌رساند و صحیح می‌باشد. بر صحّت نافله به قاعدۀ فوق استناد کرده‌اند، زیرا آغاز نماز در وقت بوده است.
۳. اگر در اثنای
نماز مستحب متذکر شود
نماز واجب بر عهده دارد، نمی‌تواند نیّت خود را تغییر دهد، بلکه باید آن را باطل کند و نماز واجبش را با نیّت جدید بخواند. بر این مسئله به قاعدۀ یاد شده استناد شده است، زیرا آغاز نماز به نیّت نماز مستحب بوده است.
۴. بنابر قول برخی، نماز گزارنده به جماعت نمی‌تواند نیّت خود را به فرادا برگرداند و آن نماز را با نیّت فرادا ادامه دهد. بر این قول، به ادله‌ای از جمله قاعدۀ فوق استناد کرده‌اند، زیرا نماز را با نیّت جماعت آغاز کرده است و باید با همان نیّت به پایان رساند.
همچنین بنابر قولی، کسی که فرادا نماز می‌خواند، نمی‌تواند نیّت خود را به جماعت تغییر دهد.
۵. مسافری که قصد کرده ده روز در مکانی بماند و با این قصد داخل در نماز شده، چنانچه در اثنای نماز از قصدش برگردد، بنابر قولی، باید نماز را تمام بخواند. بر این قول، به قاعدۀ فوق استناد شده است، زیرا نماز به نیّت تمام آغاز شده و باید تمام خوانده شود. برخی گفته‌اند: در صورتی که در رکوع رکعت سوم داخل شده باشد، باید نماز را تمام و در غیر این صورت، قصر بخواند.
۶. چنانچه کسی در ملک دیگری با اذن مالکش داخل در نماز شود و در اثنای نماز، مالک از اذنش برگردد، بنابر قولی، نماز را تمام می‌کند. بر این قول به قاعدۀ یاد شده استناد شده است، زیرا نماز با اذن مالک آغاز شده و جایز بوده است. در نتیجه اتمام آن نیز جایز خواهد بود.
تغییر نیّت از عملی به عملی دیگر که بر حسب صورت شبیه به آن است، صحیح نیست. مواردی به دلیل خاص از این حکم استثنا شده است، مانند عدول از نیّت فریضه فرادا به نماز مستحب برای درک جماعت،
عدول از نیّت نماز ظهر
روز جمعه به نماز مستحب برای کسی که قرائت
سوره جمعه را فراموش کرده است، بنابر قول مشهور و عدول از نیّت نماز واجب حاضر - که وقتش داخل شده - به نماز واجب دیگر که باید قبل از آن خوانده شود، مانند عدول از نماز عصر به نماز ظهر برای نمازگزاری که در اثنای نماز ملتفت شده نماز ظهر را نخوانده است یا عدول از نماز واجب حاضر به نماز واجب قضا و نیز از نماز قضایی به نماز قضایی دیگر که قبل از آن فوت شده است.
بر اعتبار و حجّیت قاعده به روایت وارد شده با مضمون قاعده، از جمله روایت نبوی شریف
«الصلاةُ عَلیٰ ما افْتَتَحَتْ عَلَیه» استناد کرده‌اند.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۶، ص۲۵۴.
