فرهنگ فلسفی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فرهنگ فلسفی» ترجمه «المعجم الفلسفی» تالیف دکتر «
جمیل صلیبا » (۱۹۷۸ م.) عضو
فرهنگستان زبان دمشق ، به قلم منوچهر صانعی دره بیدی است.
کتاب با سه مقدمه از ناشر، مترجم و مؤلف آغاز شده است. متن فرهنگنامه به ترتیب
حروف الفبا تنظیم شده است. در انتهای اثر نیز بخشی با عنوان ضمائم آمده است. انگیزه اصلی از ترجمه کتاب پاسخگویی به کمبود فرهنگنامه فلسفی در
زبان فارسی بوده است.
با موضوع فرهنگنامه
فلسفه ، تنها یکی دو اثر به فارسی ترجمه شده که واژه نامه و ترجمه برخی
لغات و
اصطلاحات فلسفی است. در کتاب حاضر علاوه بر ذکر معادل هر اصطلاح به
زبانهای غربی ، به بیان توضیحاتی راجع به آن به نقل از برخی فرهنگهای مشهور در غرب و یا با رجوع به پاره‌ای از متون
فلسفه اسلامی می‌پردازد. ترجمه اصطلاحات فلسفی و علمی از زبانی به زبان دیگر، حتی برای مترجمین ورزیده کاری است مشکل، اما به طور کلی در این فرهنگنامه، ترجمه واژه‌ها از اهمیت چندانی برخوردار نیست؛ چون مقصود از ترجمه یک اصطلاح، رسانیدن مفهومی است که در
زبان اصلی از آن مراد می‌باشد، و در این کتاب این منظور با توضیحاتی که در ذیل هر واژه آمده بخوبی روشن می‌شود و لذا خواننده خود با درک مقصود از اصطلاح مورد ترجمه، می‌تواند به ارزیابی ترجمه واژه مورد نظر بپردازد. به دلیل همین خصوصیت ناشر نیز اگر چه در مواردی با ترجمه ارائه شده از سوی مترجم موافقت نداشته است ولی اصراری بر تغییر آنها نداشته و تنها در برخی موارد ترجمه مورد نظر خود را داخل پرانتز آورده است. کتاب حاوی اصطلاحات فلسفی و علمی است که البته نه فقط حاوی تمام اصطلاحات نیست بلکه شاید اکثر آنها را هم در بر نداشته باشد؛ اما امتیاز آن این است که هر واژه یا اصطلاحی را که مورد بحث قرار داده، کاربرد آن را در علوم مختلف و از جهات مختلف بررسی کرده است و البته جنبه فلسفی آن به لحاظ کمی و کیفی قوی تر از جنبه «علمی» آن است. نویسنده در مقابل هر واژه عربی، معادل‌های
انگلیسی و
فرانسه و
لاتین آن را هم آورده است و بعد از ذکر معادل‌ها به شرح آن واژه پرداخته است. در بعضی از واژه‌ها به جای معادل لاتین معادل
یونانی لفظ را آورده و در بعضی از واژه‌ها فقط معادل انگلیسی و فرانسه را آورده و در چند واژه انگشت شمار معادل انگلیسی را هم ذکر نکرده و فقط به ذکر معادل فرانسه آن اکتفا کرده و بالاخره در بعضی از واژه‌های بسیار اندک که شاید تعداد آنها در سرتاسر کتاب کمتر از ده تا باشد، فقط واژه عربی را ذکر کرده و معادلی برای آن نیاورده است. ذکر واژه‌های معادل، به همان صورتی که در اصل کتاب بوده است توسط مترجم استنساخ شده و هیچ- گونه تغییری در آن داده نشده، جز اینکه مترجم سعی کرده است در مقابل هر واژه عربی یک واژه فارسی بیاورد؛ اما این کوشش همه جا موفق نبوده است و در آنچه موفقیت حاصل شده است نحوه گزینش واژه‌های معادل، یکنواخت و یک دست نیست، زیرا در مقابل بعضی از واژه‌های عربی (مثل واژه
احساس ) به واژه فارسی معادل آن دست نیافته است و واژه‌هایی که به معادل فارسی آنها دست یافته است، معادل بعضی از آنها یک واژه متداول و رایج است (مثل بزرگداشت در ترجمه احترام) و معادل بعضی از آنها در فارسی امروز رایج و متداول نیست (مثل هرآینگی در ترجمه
ضرورت ). در هر حال نحوه انتخاب واژه‌ها را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
۱. الفاظی که به یک لفظ فارسی ترجمه شده مثل ترجمه «
اجماع » به «همداستانی» و «احترام» به «بزرگداشت» و «
ادراک » به «دریافت».
۲. الفاظی که به یک لفظ عربی ترجمه شده زیرا برای آنها معادل فارسی نیافته است اما خود لفظ چنان در زبان فارسی نامانوس بوده است که به ناچار یک لفظ عربی دیگر که در زبان فارسی رایج است در ترجمه آن ذکر شده مثل ترجمه «
احباط » به «ابطال» و «بیئت» به «محیط» و «تبریر» به «توجیه».
۳. الفاظی که یا اصلا معادل فارسی برای آن نیافته است و یا معادل مناسب نیافته است و یا خود لفظ چنان در فارسی رواج دارد که نیازی به ذکر معادل آن نبوده در مورد این قبیل الفاظ عینا خود لفظ را در جای فارسی قرار داده است، از این قبیل است «احساس» «
استدلال »
«
استقراء »
«
تاریخ » و...
نویسنده ضمن بحث در معانی واژه‌ها مطالب متنوعی از قول نویسندگان اروپایی و امریکایی نقل می‌کند. اسم این نویسندگان را به صورتی که در
زبان عربی تلفظ می‌شود آورده که اغلب با تلفظ فارسی آنها مغایر است. مثلا «
کانت » را «کنت» و «لاک» را «لوک» نوشته است. همچنین بعضی از این اسامی را با ذکر املای لاتینی آن آورده و بعضی را بدون املای لاتینی. مترجم در مورد قسم اول سعی کرده است با استفاده از املای لاتین کلمه، تلفظ آن، آن طور که در فارسی رایج است و اگر رایج نیست، آن طور که مانوس به زبان فارسی است، نوشته شود. در مورد قسم دوم، آن دسته از اعلام که مانوس و معروف بوده است به همان صورت رایج در زبان فارسی مثل «کانت» و «لاک» و «
هگل » و... نوشته شده است و در مورد اعلامی که معروف نبوده یا دست کم برای مترجم ناشناخته بوده است. سعی شده است تلفظ مانوس فارسی آنها با رجوع به منابع در دسترس، تهیه و ضبط شود. اما بعضی از این الفاظ را در هیچ منبعی نیافته است که عبارت‌اند از دو لفظ «ابینغوس» و «اغجر». اسم «اغجر» را برای اینکه به فارسی نزدیک تر باشد به صورت «آگجر» نوشته است و اسم «ابینغوس» را به همین صورت حفظ کرده است.
درباره بخش ضمائم کتاب مترجم می نویسد: «در ابتدا بنابر این داشتیم که با زمینه قرار دادن این کتاب به توضیح پاره‌ای از اصطلاحات فلسفه اسلامی که در این کتاب نیامده و یا به طور ناقص به آن اشاره شده، بپردازیم، ولی فعلا مجال و توفیق دستیابی به این هدف برایمان میسر نشد لذا تنها به توضیح حدود ۵۰ مورد از این اصطلاحات پرداختیم». در نگارش این توضیحات عمدتا از آثار متفکر
شهید استاد مطهری رحمة‌الله‌علیه استفاده شده است. فهرست مآخذ و مطالب کتاب در ابتدای اثر پیش از مقدمه آمده است. در انتهای اثر بخشی با عنوان ضمائم آمده است.
نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
