فرهنگ اصطلاحات اصول (ملکی اصفهانی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فرهنگ اصطلاحات اصول» اثر مجتبی ملکی اصفهانی در واقع نوعی
معجم نگاری است که مولف با بهره گیری از مصادر و منابع مختلف آن را در قالب دو جلد به رشته تحریر درآورده است.
این کتاب هرچند «فرهنگ اصطلاحات اصول» نامیده می‌شود ولی عملا به توضیح برخی از اصطلاحات علوم دیگر نیز پرداخته است. مساعدت‌ها و راهنمایی‌های آیت‌الله سبحانی این مجموعه را پربارتر کرده است.
کتاب با مقدمه مختصر اما ارزشمندی به قلم آیت‌الله سبحانی آغاز شده است. در متن اثر اصطلاحات براساس حروف الفبا تنظیم و به اختصار بیان شده است.
کتاب دارای ویژگیهای زیر است:
ذکر اختلاف و اقوال علماء در برخی واژه‌ها: مثلا در
اجتماع امر و نهی مولف بیان می‌کند که از نظر
عقل شکی نیست که تعلق امر و نهی به فعل واحد دارای عنوان واحد و در زمان واحد از مولای حکیم
جایز نیست و در این مورد سه قول وجود دارد. اول، جواز اجتماع: این قول به اکثر
اشاعره و برخی از
امامیه مانند
فضل بن شاذان،
محقق قمی و
محقق خوانساری نسبت داده شده است. قائلین به جواز را «اجتماعیون» گویند. دوم، امتناع: اکثر
علمای شیعه و جمهور
علمای معتزله و برخی از اشاعره این قول را اختیار کرده‌اند. سوم، تفصیل بین
حکم عقل به جواز و
حکم عرف به امتناع.
آوردن انقسامات مختلف برخی واژه‌ها: در توضیح اصطلاحات روش کار اینگونه است که هرگاه یک اصطلاح اقسام مختلفی دارد اصطلاح علمی بیان شده و سایر اقسام آن، ضمن همان بحث آورده شده است تا علاوه بر آشنایی خواننده با معنی و مفهوم هر اصطلاح، انسجام و ارتباط بین آنها نیز محفوظ بماند. مثلا در بحث عام و خاص مولف
اقسام عموم را چنین تقسیم بندی می‌کند که عموم، به اعتبار تعلق حکم به آن سه قسم است: ۱-
عموم استغراقی: عموم استغراقی یا افرادی وقتی است که فرد فرد افراد عام به صورت مستقل موضوع حکم باشند به گونه‌ای که برای هر فرد از افراد، امتثال یا
عصیان خاص وجود داشته باشد؛ ۲-
عموم مجموعی: هرگاه حکم به مجموع، به اعتبار مجموع بودن تعلق گیرد عموم را مجموعی گویند؛ ۳-
عموم بدلی: عموم بدلی وقتی است که عامی به عنوان موضوع حکم ذکر شده ولی مقصود یکی از افراد غیر معین آن عام است بنابراین در واقع یکی از افراد عام به صورت نامعین موضوع حکم است. قابل توجه اینکه آوردن اقسام، مانع از ذکر برخی از این قبیل اصطلاحات در ردیف مربوط و براساس ترتیب حروف الفبا نیست.
مولف علت این
امر را به چند دلیل می‌داند الف- برخی اصطلاحات در منابع شیعی کمتر یافت می‌شود، ب- آشنایی با نظرات
اهل تسنن در برخی از مهم‌ترین اصطلاحات، ج- پربار کردن مجموعه حاضر از لحاظ مراجعه به منابع مختلف، د- تکیه و اعتماد گروهی از اهل تسنن بر اعتبار برخی امور که طبیعتا بیان مطلب را باید از زبان خود ایشان شنید و
قضاوت کرد. مثلا در بحث حجیت
استحسان می‌گوید میان علمای اهل تسنن اختلاف شدیدی در حجیت استحسان وجود دارد در حالیکه برخی مانند مالک، استحسان را نه قسمت از ده قسمت علم و ستون علم می‌داند، برخی دیگر مانند
شافعی و
ظاهریه عمل بر اساس استحسان را تشریع و
حرام دانسته و آن را پیروی از
هوای نفس و گمراهی می‌دانند. مولف در حجیت
مصالح مرسله می‌گوید که به نظر شوکانی در حجیت و عدم حجیت مصالح مرسله چند قول است: مشهور علمای
اهل سنت معتقدند که مصالح مرسله حجت نیستند، مالک و
احمد بن حنبل و گروهی از طرفداران ایشان معتقدند که مصالح مرسله مطلقا حجت‌اند، شافعی معتقد است که اگر مصلحت مرسله با یک اصل کلی یا جزئی از
اصول شرعی سازگار باشد معتبر است و گرنه معتبر نیست.
توضیح برخی از اصطلاحات فقهی، ادبی، منطقی، فلسفی و کلامی: هدف این مجموعه توضیح و تبیین اهم اصطلاحاتی است که در علم
اصول فقه کاربرد دارند ولی عملا به توضیح برخی از اصطلاحات فقهی، ادبی، منطقی، فلسفی و کلامی نیز پرداخته است. مثلا در واژه «اختیار» بعد از آوردن نظریات مختلف تصریح می‌کند که عقیده
شیعه به اختیار است ولی نه آن اختیار عنان گسیخته‌ای که
معتزله به آن اعتقاد دارند سپس بحث مفصلی را در این بار می‌آورند که صرفا بحث‌های کلامی است.
یکی از مباحث مهم فلسفی، بحث
اصالت وجود یا
ماهیت است به نظر مولف
صدرالمتالهین اولین کسی است که این موضوع را در صدر مباحث هستی شناسی مطرح کرد و آن را پایه‌ای برای حل مسائل دیگر قرار داد. وی اصالت وجود را به
مشائین نسبت می‌دهد.
در انتهای جلد اول فهارس آیات، احادیث، منابع و مطالب آمده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
