غیاث‌الدین بن همام خواندمیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام، مورخ سدۀ دهم است.
اطلاعات ما دربارۀ زندگی او اندک است.
شهرت او به صورتهای خواندمیر، خواندامیر و خونده‌میر نیز ضبط شده است.
وی، به‌نوشتۀ خودش در حبیب‌السیر، که در زمان تألیف آن در ۹۲۷ حدود ۴۷ـ۴۸
سال داشته، در حدود ۸۸۰ در
هرات متولد شده است.
پدرش ، خواجه همام‌الدین محمد، مدتی
وزیر میرزاسلطان محمود (فرزند ابوسعید گورکان) بود.
مادرش دختر میرخواند، مؤلف
تاریخ روضةالصفا ، بود و به این سبب وی را پدر (ابوی مخدومی) خطاب می‌کرد و همین باعث شد تا برخی، به اشتباه، خواندمیر را
فرزند میرخواند بپندارند،
ولی با تصریح خواندمیر در حبیب‌السیر
و دستورالوزراء
به
نام و
نسب خویش، این اختلاف‌نظر‌ها از بین می‌رود.
خواندمیر سالهای جوانی را در محضر امیرعلیشیر نوایی گذراند و با استفاده از
کتابخانۀ عظیم وی، در شش ماه مطالب کتاب
خلاصة الاخبار فی احوال الاخیار را فراهم آورد.
در ۹۱۱، پس از
فوت سلطان حسین بایقرا، وی به ملازمت بدیع‌الزمان میرزای تیموری درآمد.
خواندمیر در هرات بود که محمدخان شیبانی آن‌جا را گرفت.
در ۱۰ جمادی‌الآخره ۹۳۴، خواندمیر به
هند رفت و در ۴ محرّم ۹۳۵ به شهر آگره و به حضور ظهیرالدین محمد بابر رسید.
پس از درگذشت بابر در ۹۳۷، خواندمیر نزد
پسر او، همایون شاه، مقرب شد.
خواندمیر
نویسنده‌ای پرکار و صاحب تألیفات متعدد است.
مهم‌ترین
آثار او عبارت‌اند از:
مآثرالملوک، که ظاهرآ نخستین اثر وی است، زیرا مؤلف در آن به هیچ‌یک از تألیفات خود اشاره نکرده است.
وی آن را به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته است و بنابراین، تاریخ تألیف آن به پیش از ۹۰۶ (سال فوت نوایی) می‌رسد.
این کتاب دربارۀ سخنان
پادشاهان ،
انبیا و
دانشمندان است.
خلاصة الاخبار فی بیان
احوال الاخیار، با مقدمه، ده
مقاله و خاتمه، دربارۀ
خلقت عالم ،
احوال انبیا، تواریخ
حکما ،
احوال سلاطین قدیم ایران و عرب، حکما و
ائمه ،
عباسیان و سلسله‌های سلاطین اسلامی تا ۸۷۵ است.
خاتمۀ آن نیز در وصف
هرات و شرح‌حال مشاهیر معاصر مؤلف است.
این کتاب در واقع نسخۀ اول تاریخ حبیب‌السیر است.
از این کتاب تنها خاتمۀ آن به‌چاپ رسیده است.
دستورالوزراء، کتابی دربارۀ زندگی وزرا، از پیش از
اسلام تا ۹۰۶ است.
از این کتاب دو تحریر در دست است.
تحریر دوم دوازده شرح‌حال افزون بر تحریر نخست دارد.
خواندمیر تحریر نخست را در دورۀ وزارت امیر علیشیر نوایی در هرات و تحریر بعدی را در ۹۱۵، در دورۀ حکومت محمد شیبانی، به پایان رساند.
دستورالوزراء مطالب دقیقی دربارۀ وزرای معاصر خواندمیر دارد.
جلد هفتمِ تاریخ روضةالصفا، که خواندمیر خود به تحریر آن تصریح کرده است.
مکارم الاخلاق، در شرح مکارم و محاسن امیرعلیشیر نوایی، که به سلطان حسین بایقرا تقدیم شده است.
نامه نامی، مجموعه‌ای از مراسلات و منشآت رسمی و درباری پیشینیان، که خواندمیر آن را در ۹۲۸، در مورد چگونگی کتابت، برای منشیان و مترسلان گرد آورده است.
تاریخ حبیب‌السیر، از مهم‌ترین منابع تاریخی ایران، به‌ویژه در دوره
تیموریان ، که در ۹۲۷ تألیف شده است.
از آثار به‌جا مانده از خواندمیر چنین برمی‌آید که وی در نگارش آثار تاریخی توانا و با
اشعار و کتب قدما، کتابهای متداول مدارس و مکاتب زمان خود و کتابهای
تفسیر ،
طب ، شعر و
ادب ،
لغت و تاریخ کاملا آشنا بوده است.
خواندمیر در ۹۴۱ در هند درگذشت و بنابه وصیتش او را در دهلی در کنار
مزار شیخ نظام‌الدین اولیا و امیرخسرو دهلوی
دفن کردند.
پسر وی، امیرمحمود،
نویسنده کتاب ایران در روزگار
شاه‌اسماعیل و
شاه‌طهماسب صفوی است.
او تألیف آن را به تشویق محمدخان شرف‌الدین اوغلی، حاکم هرات، در ۹۵۳ آغاز کرد و در ۹۵۷ به انجام رساند.
این کتاب در ۱۳۷۰ش در
تهران چاپ شده است.
(۱) امیرمحمود بن خواندمیر، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، چاپ غلامرضا طباطبایی تهران ۱۳۷۰ش.
(۲) غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر
فی اخبار افراد بشر، زیرنظر محمود سیاقی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۳) غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ش.
(۴) غیاث‌الدین بن همام خواندمیر، رجال کتاب حبیب‌السیر، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۲۴ش.
(۵) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمی، کلهنو ۱۲۸۱.
(۶) محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضةالصفا، تهران ۱۳۲۹ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «غیاث‌الدین بن همام خواندمیر»، شماره۵۹۸۸.
