• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

غلامان و کنیزان پیامبر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خدمتکاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دو دسته‌اند: ۱: خادمانی که از افراد آزادی هستند که به خدمتکاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداختند. مانند: انس بن مالک و غیره ۲: کنیزانی مانند سلمی و خضره و رضوی و میمونه، ام ایمن و غیره بودند. سیره پیامبر مبتنی بر احکام اسلامی و از بین بردن برده‌داری و به رسمیت شناختن آزادی انسان‌ها در برابر سایر اشخاص می‌باشد.


در منابع از خدمتکاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با سه عنوان خدم، امه (کنیز)، مولی پس از فتوحات اصطلاح موالی (جمع مولی) بیشتر به کسانی گفته می‌شد که با اسلام‌آوردن از بندگی رهایی یافته اما تحت عنوان مولی تحت حمایت صاحبان خود باقی می‌ماندند و یا مردم سرزمین‌های مفتوحه با عقد موالات و هم‌پیمانی با فاتحین یا یکی از قبایل عرب خود را تحت حمایت قرار می‌دادند. (با معانی متضاد صاحب و برده، آزادکننده، هم پیمان، پناهنده و غیره.)
[۱] ابن منظور، جمال‌الدین، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸م، ج۱۲، ص۱۶۶.    
[۲] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵.    
و یا عبید
[۳] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، ط الاولی، ج۱۱، ص۴۰۵.    
و مولاه
[۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۷.    
یاد شده است. در اصطلاح غلام و کنیز به کسی گفته می‌شود که «طی اسارت به بندگی در آمده باشد.» اما خدم عام‌تر از این دو کلمه بوده و گاه افراد آزاد با انگیزه‌های مختلف به صورت داوطلبانه به خدمت شخص خاصی در می‌آمدند.
[۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۰۵.


با توجه به این تعریف، چند دسته از افراد را می‌توان در جایگاه خادمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مورد بررسی قرار داد.
۱) خادمان آزاد، غلامان و موالی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
هند و اسماء دو پسر حارثه اسلمی و انس بن مالک از افراد آزادی هستند که به خدمتکاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداختند.
[۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵.    
زید بن حارثه پس از هبه او از طرف خدیجه، آزادشده و به عنوان فرزندخوانده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انتخاب شد.
[۷] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۶.    
ابوکبشه (سلیم)، انسه (ابا مسروح)
[۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۸.    
شقران
[۹] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۶.    
سفینه (مفلح)،
[۱۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۰.    
ثوبان، یسار، ابورافع (اسلم) فضاله، ابومویهبه، رافعگ، مدعم، کرکره، رباح،
[۱۱] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۷.    
انجشه (ابا ماریه)، ابو لبابه، (زید بن المنذر)، ابوضمره (ابوضمیرة)، هشام،
[۱۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۵- ۴۸۲.    
سلمان فارسی در برخی منابع تحت عنوان موالی پیامبر ذکر شده است. در اصل طی سفر به اسارت گرفته شد و به بردگی یکی از یهودیان مدینه درآمد و با همیاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آزاد و از سوی ایشان به افتخار سلمان منا اهل البیت نائل گردید،
[۱۳] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۵۹.
[۱۴] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۶۲.    
وغیره. از جمله غلامانی و موالی هستند که برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ذکر شده‌اند.
۲) کنیزان و مولاة پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
سلمی و خضره و رضوی و میمونه، ام ایمن (برکه)
[۱۵] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵-۳۸۶.    
روضه، ربیحه،
[۱۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۵.    
ماریه قبطیه، ریحانه
[۱۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ط الثانیة، ج۳، ص۱۶۹.    
و صفیه
[۱۸] واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
نیز از جمله کنیزان به شمار می‌روند. (جهت اطلاع بیشتر راجع به اسامی خدمتکاران، غلامان و کنیزان به سبل الهدی و الرشاد مراجعه شود.)

۱) خدمت این افراد در نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در یک زمان واحد نبوده، بلکه در مقاطع مختلف زمانی بوده است.
[۱۹] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، ط الاولی، ج۱۱، ص۴۰۵.    

۲) این اشخاص به چند صورت در اختیار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار می‌گرفتند، پس از اسارت در جنگ‌ها که با نبرد (همانند یسار و غیره.)
[۲۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۹.    
و یا صلح (صفیه و غیره
[۲۱] واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
صورت می‌گرفت. مورد دیگر کسانی بودند که از سوی سایر اشخاص به ایشان بخشیده می‌شدند (ماریه قبطیه)
[۲۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ط الثانیة، ج۳، ص۱۶۹.    
و مدعم.
[۲۳] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۴.
و یا از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خریداری می‌گردیدند (ثوبان و غیره.)
[۲۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۰.    
در مواردی نیز این افراد به صورت خدمتکار خانوادگی به شمار می‌رفتند (ام ایمن که کنیز آمنه مادر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود و آزاد شد.)
[۲۵] واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.

۳) سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در واقع بیانگر موضع اسلام نیز می‌باشد مبتنی بر از بین بردن برده‌داری و به رسمیت شناختن آزادی انسان‌ها در برابر سایر اشخاص می‌باشد. سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این بود که ایشان به مناسبت‌های مختلف و یا بلافاصله غلامان و کنیزانی که در اختیار ایشان قرار می‌گرفت را آزاد می‌نمودند.
۴) در گزارش‌های تاریخی تنها چند مورد ذکر شده است که در خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باقی ماندند. از میان کنیزان به جز افرادی چند هم چون ماریه قبطیه (مادر ابراهیم) و صفیه ‌ (دختر بزرگ یهودیان خیبر، که مهریه وی، سند آزادی او بود.) به همسری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درآمدند.
[۲۶] واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
و بقیه بدون هیچ قیدی آزاد شدند. از میان غلامان نیز تنها تعدادی بودند که بر اثر فوت و یا کشته شدن در جنگ همانند کرکره
[۲۷] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۰.
و یا شرایطی خاص به خدمت خود ادامه دادند، همچون زید بن حارثه که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وی را مختار نمود که به همراه خانواده‌اش رفته و یا این که نزد ایشان بماند و پس از ماندن وی بود که به عنوان پسر خوانده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انتخاب گردید.
[۲۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۶۸-۴۶۷.    
و اسامه بن زید که در اواخر عمر رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به فرماندهی سپاه مسلمین انتخاب گردید فرزند همین شخص می‌باشد.
[۲۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۳.    
مورد دیگر ثوبان است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از خرید او را آزاد نمودند اما وی پس از آزادی در خدمت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باقی ماند.
[۳۰] واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۰۸.

۵) یکی دیگر از جنبه‌های مهم در روابط، شیوه برخورد رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با این افراد می‌باشد. سیره ایشان این بود که امور خویش را در حد امکان خود انجام داده و به دنبال بهره‌کشی از سایر افراد، چه خدمتکاران، چه خانواده و یا سایر یاران و دوستان خود نبودند. آزادی بردگان و نبود گزارش منفی در روابط، از مصادیق بارز برای اثبات این مورد می‌باشد.
۶) در گزارش‌های تاریخی تنها نمونه‌هایی چند، از نوع خدمات خدمتکاران آمده است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌گردد و در برخی موارد احتمال می‌رود این خدمات به صورت مقطعی بوده است. ملازمت هند، اسماء و انس بن مالک بر در خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
[۳۱] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵.    
نگهداری شتران سواری آن حضرت توسط رباح
[۳۲] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۷.
و نیز اذن طلبیدن برای مردم از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توسط رباح و انسه
[۳۳] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۴۷۸
و مواردی از این قبیل.
در پایان لازم است به این نکته اشاره گردد که سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که مبتنی بر احکام اسلامی بود زمینه‌ای شد که امروزه در بسیاری از نقاط جهان اسلام برده‌داری به صورت گذشته منسوخ گردد. امید است که با پیاده‌شدن اسلام اصیل، شاهد از بین رفتن برده‌داری قدیم و مدرن در سراسر جهان باشیم.

۱. ↑ ابن منظور، جمال‌الدین، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸م، ج۱۲، ص۱۶۶.    
۲. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵.    
۳. ↑ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، ط الاولی، ج۱۱، ص۴۰۵.    
۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۷.    
۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۰۵.
۶. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵.    
۷. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۶.    
۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۸.    
۹. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۶.    
۱۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۰.    
۱۱. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۷.    
۱۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۵- ۴۸۲.    
۱۳. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۵۹.
۱۴. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۶۲.    
۱۵. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵-۳۸۶.    
۱۶. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۵.    
۱۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ط الثانیة، ج۳، ص۱۶۹.    
۱۸. ↑ واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
۱۹. ↑ صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، ط الاولی، ج۱۱، ص۴۰۵.    
۲۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۹.    
۲۱. ↑ واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
۲۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ط الثانیة، ج۳، ص۱۶۹.    
۲۳. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۴.
۲۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۰.    
۲۵. ↑ واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
۲۶. ↑ واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۱۰.
۲۷. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۸۰.
۲۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۶۸-۴۶۷.    
۲۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۷۳.    
۳۰. ↑ واعظ خرگوشی، ابو سعید، شرف النبی، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش، ص۲۰۸.
۳۱. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۵.    
۳۲. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۳۸۷.
۳۳. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴/۱۹۹۳، طالاولی، ج۱، ص۴۷۸


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «غلامان و کنیزان پیامبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱۰/۴.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | برده داری | رجال | زنان صحابی | سیره اخلاقی پیامبر | صحابه | مقالات پژوهه
جعبه ابزار