علوم البلاغة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«علوم البلاغة»، از آثار استادان دکتر محمد احمد قاسم و دکتر محیی‌الدین دیب است.
«علوم البلاغة»، از آثار استادان دکتر محمد احمد قاسم و دکتر محیی‌الدین دیب است که در آن، یک دوره مسائل علوم بلاغی (
بدیع،
بیان و
معانی) به‌صورت آموزشی توضیح داده شده است. یکی از ویژگی‌های شایان تقدیر این اثر، استشهادهای بسیار به
آیات قرآن کریم و همچنین استفاده از نمودار و تنظیم تمرینات متعدد برای فهم بهتر مطالب است. نام کامل این اثر، «علوم البلاغة (البدیع و البیان و المعانی)».
این کتاب از یک مقدمه و چند مبحث مقدماتی (شامل
بلاغت در لغت و اصطلاح، حد بلاغت در کتاب‌های پیشین، پیدایش بلاغت، ارتباط بلاغت و
شعر، ارتباط بلاغت و خطابه،
فصاحت و بلاغت و روش، فصاحت مفرد، فصاحت مرکب، اسلوب علمی و ادبی و خطابی و...) و سه بخش اصلی به ترتیب ذیل تشکیل شده است:
۱. بدیع (شامل اصطلاح بدیع،
محسنات معنوی و
محسنات لفظی)؛
۲. بیان (شامل لغت و اصطلاح بیان،
تشبیه، مجاز،
حقیقت،
استعاره، مجاز مرسل و علاقه‌هایش، مجاز عقلی و کنایه)؛
۳. معانی (شامل تعریف و موضوع و هدف و واضع
علم معانی، جمله و اقسامش، احوال مسندالیه، مسند و احوالش، قصر، وصل و فصل،
ایجاز و
اطناب و مساوات).
درباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
نویسندگان در مقدمه خود که آن را در طرابلس، به
تاریخ ۲ / ۳ / ۲۰۰۳ م، نوشته‌اند، یادآور شده‌اند که علوم بلاغی سه
علم از علوم ادبیات عربی هستند که با هم مرتبط و متداخلند و باعث رشد یکدیگر می‌شوند و مرجع و معیار بلاغت به‌طور کلی ذوق سلیم است... این علوم برای خدمت به نصوص
قرآن کریم تأسیس شده‌اند که
معجزه‌ای است که همگان را به خود مشغول ساخته است... کتاب حاضر دارای امتیازات زیر است:
أ) توجه به میراث علمی و گذشته فرهنگی؛ تا نسل حاضر با سابقه علوم بلاغی آشنا شود؛
ب) برقرار ساختن ارتباط بین مباحث بلاغی و پژوهش‌های زبانی جدید که روش جدیدی برای شناسایی اسرار بلاغت فراهم آورده است؛
ج) بیان
معنای لغوی و اصطلاحی تعابیری که در بلاغت استفاده می‌شود؛
د) استفاده بیشتر از شواهد، به‌ویژه شاهدهای جدید و غیر تقلیدی (در تمرین‌ها، نخست از نصوص قرآنی و بعد از ابیات شعری استفاده شده است)؛
ه) برای رشد دادن ذوق بلاغی و نقد ادبی، مباحث بلاغی، در خدمت اکتشاف زیبایی‌های صوری و هنری نصوص قرار داده شده است؛
و) کوشش شده بین نظریه و تطبیق و جنبه نظری و کاربردی مطالب کتاب، جمع شود و هر دو بُعد مورد توجه قرار گیرد. در ضمن، برای
اختصار از ذکر فهرست‌های فنی خودداری شده و به فهرست مطالب و منابع اکتفا گردیده است.
نویسنده در بحثی تحت عنوان« پیدایش بلاغت» یادآور شده است که
قرآن معجزه‌ای الهی است که فصاحت و بلاغتی بی‌نظیر دارد و با بلاغتش مردمان را به مبارزه فرا خوانده و به همین جهت، تاکنون پژوهش‌های بسیار گسترده‌ای در اطراف آن از نظر صرف، نحو، لغت و بلاغت و... پدید آمده است و مبالغه نکرده‌ایم اگر بگوییم که قرآن کریم، سبب پیدایش علوم بلاغت شده است و پژوهش‌هایی که در مورد
اعجاز و بلاغت قرآن، انجام شده بی‌حد و حصر است. سپس نویسنده با ذکر اسامی و مؤلفان چند
کتاب که در این موضوع نوشته شده، به معرفی و توضیح مختصری در مورد آن‌ها پرداخته است. نویسنده از ابوهلال عسکری نقل کرده است که لازم‌ترین و ضروری‌ترین
دانش برای فهمیدن و حفظ کردن بعد از
شناخت خدای تعالی، علم بلاغت و فصاحت است که با آن اعجاز قرآن کریم دانسته می‌شود.
نویسندگان در بحثی تحت عنوان تغییر و تحول اصطلاح بدیع، یادآور شده‌اند که
معنای این اصطلاح در نزد بلاغیان قدیم، گرفتار جذر و مدّ شد و بنابراین باید آن را در دو دوره زمانی جداگانه مورد بررسی قرار داد: ۱. قبل از قرن هفتم هجری؛ ۲. در قرن هفتم هجری و بعد از آن. آنگاه نویسندگان به توضیح معانی اصطلاح مذکور در دو دوره یادشده پرداخته و همچنین
معنای اصطلاح بدیع را در دوره بعد از
خطیب قزوینی تا زمان حاضر مشخص کرده‌اند و سرانجام تأکید کرده‌اند که خطیب قزوینی (متوفای ۷۳۴ ق) در کتاب «الإیضاح فی علوم البلاغة»، مباحث علم بدیع را تبویب و دسته‌بندی کرد و به آن نظم و ساختار علمی بخشید و اصطلاح بدیع را از گرفتاری جذر و مدّ رهانید. این تبویب از آن زمان تاکنون مورد قبول قرار گرفته و
علم بدیع اکنون مرتبه‌ای فروتر از دو
علم معانی و بیان یافته و تابع آن دو شده و در ذیل آن دو تعریف می‌شود.
نویسندگان گاه از حروف اختصاری استفاده کرده‌اند که شاید برای بسیاری از ایرانیان و فارسی‌زبانان روشن نباشد، مانند: «م. ن.»؛
این علامت، مخفف« المَصدرُ نفسُهُ» است، به
معنای همان منبع؛ یعنی منبعی که قبلاً ذکر شده است.
نویسندگان گاه از نمودار نیز استفاده کرده‌اند تا فهم مباحث آسان‌تر شود.
همچنین نویسندگان گاهی تمرین‌هایی برای تفهیم بهتر مطالب آورده‌اند.
یکی از امتیازات این کتاب، استشهادهای فراوان در متن کتاب به آیات قرآن کریم است.
همچنان‌که در تمرینات نیز
عنایت ویژه‌ای به
قرآن کریم صورت گرفته است.
در پاورقی‌ها، نویسندگان گاه منابع مطلب مورد نظر و استشهاد را آورده‌اند
و گاهی معانی لغات مشکل را نوشته‌اند
نویسندگان همان‌طورکه از آثار قدیمی، مانند کتاب «
مفتاح العلوم» سکاکی، «الإیضاح فی علوم البلاغة» خطیب قزوینی، کتاب «العین» خلیل بن احمد و... استفاده کرده‌اند
گاه از آثار ادیبان و اندیشمندان جدید و معاصر در ادبیات عربی، مانند کتاب «ثورة المعتزل» نوشته غالی شکری، «المرجع فی علمی العروض و القوافی» نوشته دکتر محمد قاسم، «الکبریت فی یدی» از آثار نزار قبانی و «معجم المصطلحات العربیة فی اللغة و الأدب» نوشته وهبة المهندس نیز بهره برده‌اند.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
