• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عقل‌گرایی اعتدالی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بحث رابطه عقل و ایمان از مهم‌ترین مباحثی می‌باشد که توجه فیلسوفان و متکلمان را به خود جلب کرده است. بین ایشان اختلافاتی بر سر این مسئله وجود دارد و محوری‌ترین سوال این است که آیا باید گزاره‌های دینی را عقلانی کرد یا نه؟ یکی از پاسخ‌هایی که به مسئله فوق داده شده است نظریه عقل گرایی معتدل یا عقل گرایی نرم می‌باشد.


عقل گرایی معتدل در مقابل عقل گرایی حد اکثری (افراطی) قرار دارد. این دیدگاه بر مبنای عقلانیت متعارف یا عقل سلیم استوار است.
هر چند برخی پیشینه این نظریه را به زمان " کانت " و مخصوصا بعد از انتشار کتاب «گفتار در روش» وی دانسته‌اند و " ویلیام جیمز " را نیز با وی هم داستان دانسته‌اند؛
[۱] طاهری حبیب الله، درسهایی از کلام جدید، قم، دفتر انتشارات اسلامی ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۳۱۴.
اما پیشینه نظریه عقل گرایی معتدل را باید در سال‌های بسیار دورتر جستجو نمود و شاید نتوان تاریخ دقیقی برای این رویکرد تعیین کرد. به عنوان مثال با کمی کند و کاو در اندیشه اصیل اسلامی نیز می‌توان به این نظریه دست یافت و شواهد متعددی از آیات و روایات که موید خرد گرایی معتدل می‌باشد را به دست آورد.
[۲] یوسفیان، حسن و... ، عقل و وحی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، ۱۳۸۲، ص۲۳۳.



مهم‌ترین ویژگی‌های این دیدگاه عبارتند از:
۱. در بررسی افکار و اندیشه‌ها باید محتاط بود و تنها به ادله توجه کرد.
۲. عقل دارای محدودیت‌هایی است و از عهده اثبات صدق همه اعتقادات، برای همه انسان‌ها بر نمی‌آید.
۳. صدق برخی مدعیات را برای صاحبان عقل سلیم می‌توان اثبات کرد.
۴. صدق به معنای مطابقت با واقع است. بر طبق عقل سلیم دستگاه ادراکی بشر قابل اعتماد است و می‌تواند واقع را نشان دهد. هماهنگی و کارآمدی و اجتماع بر مسئله سبب اطمینان بیشتر به صدق آن می‌شود.
۵. مرز قاطعی میان عینی و ذهنی نمی‌توان قائل شد. هر اندازه شواهد و دلائل کافی بر ادعایی بیشتر باشد آن ادعا عینی‌تر است.
۶. اعتقادات معقول دو دسته‌اند: اعتقادات پایه و اعتقادات مستنتج.
۷. روش قیاسی در استنتاج اعتبار قطعی دارد ولی روش‌های استنتاجی و نقلی اعتبارشان به اندازه شواهدی است که ارائه می‌دهند.
۸. اعتقادات پایه مستنتج نیستند. اگرپذیرش آنها صرفا بر پایه شهود شخصی باشد اعتبارشخصی دارند و اگر از جانب دیگران هم تایید شود (مانند واقعیت داشتن جهان ) اعتبار عینی دارند.
۹. معیار اعتدال اندیشی سه چیز است: ارزش قائل شدن به گفته خود و التزام به مفاد آن، به دست آوردن اعتماد از راه قابل اعتماد مانند حواس ظاهر و باطن و شهود و... ، پدید نیامدن امر نامتعارف.
۱۰. عقل سلیم فرایندی تکاملی را طی می‌کند و به تدریج به واقعیت نزدیک تر می‌شود و فهم خطا‌های گذشته اعتبارش را مخدوش نمی‌کند؛ زیرا خود کشف خطا بر اثر اعتبار عقل سلیم پدید آمده است.
۱۱. در عقلانیت معتدل باب بررسی باور‌های قبلی گشوده است و هیچ گاه حکم جزمی به بسته شدن باب تحقیق داده نمی‌شود.
۱۲. به کارگیری عقل سلیم در عقاید دینی ضروری است؛ چون در انتخاب نظام اعتقادی، چاره‌ای جز ارزیابی عقلانی نیست.
[۳] صادقی، هادی، درآمدی بر کلام جدید، قم، کتاب طه و نشر معارف، ۱۳۸۲، ص۵۵.


امام‌ خمینی برای عقل چند ویژگی برمی‌شمارد از جمله:
۱- عامل فطرت انسان بر سایر موجودات، برتری انسان بر سایر موجودات بهره‌مندی انسان از عقل است و با همین قوه ممیزه صاحب تکلیف و جزا و عقاب می‌شود، زیرا شناخت دار جزا و عقاب به‌ سبب عقل می‌باشد.
[۴] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
[۵] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۴، ص۱۷۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    

۲- قدرت مقایسه منافع و مضار امور: انسان به‌وسیله عقل اختلاف‌ها و تمایزها را درک کرده و در مواجهه با موضوعات مختلف با استفاده از نور عقل، هر یک از اخلاق فاسده و ملکات رذیله که در تصرف شیطان است را با منافع و مضار هر یک از اخلاق نیکو و فضایل و ملکات نفسانی که در تصرف عقل‌اند، می‌سنجد.
[۶] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۱۸-۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۳- عقل مربی باطنی است: عقل رسول و حجت باطنی است و انبیاء الهی مربی خارجی هستند و این دو با هم بوده و هرکدام بدون دیگری راه به مقصد نمی‌برد؛ زیرا عقل بشری خود به‌تنهایی نمی‌تواند طریق هدایت و سعادت را کشف کند و راهی به عالم غیب و نشئه آخرت پیدا کند، از طرفی هدایت و راهنمایی پیامبران بدون هدایت قوه عقل و ادراک عقلی مؤثر نمی‌باشد. پس حق‌تعالی این دو نوع مربی را عطا کرد تا تمام استعدادهای نهفته در نفوس انسان‌ها به فعلیت برسد.
[۷] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۲۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۴- بهره داشتن از معارف و ثنای مقام ربوبیت: آنچه را عقل و برهان و سلوک عملی ادراک می‌کند، با قلم عقل به صفحه قلب نگاشته می‌شود و حقیقت عبودیت و ربوبیت بر قلب منکشف می‌شود، ازاین‌رو امام‌ خمینی برای عقل آفاتی را برمی‌شمارد که اگر عقل انسان گرفتار آنها گردد از مسیر حق منحرف شده، قادر به درک حقایق نخواهد بود. از جمله این آفات غرور و خودخواهی، غضب، پرگویی و سخنان لغو و بیهوده است که مضر به حال روح و عقل می‌باشد.
[۸] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


در دیدگاه عقل گرایان معتدل، جریان ایمان گرایی؛ یعنی ایمانی که به طور عقلانی و با عقل قابل حمایت نباشد، مردود دانسته شده و همچنین عقل گرایی افراطی و قول به وجود اصول بدیهی و ما تقدم که همه باورها از آن استنتاج می‌شود و هر عاقل هوشمندی باید آن را بپذیرد و بر یقین بودن و حقانیت باورها و اعتقادات بدان درجه که با هیچ دلیلی نتوان در آن تردید کرد، خط بطلان می‌کشد.
در دیدگاه عقل گرایان معتدل علاوه بر نقش اساسی « قلب » در معرفت و تشخیص حق نقش اساسی «عقل» و استدلال‌های عقلی در ارزیابی دعاوی دینی پذیرفته می‌شود؛ ولی ابتنای همه باور‌ها و اعتقادات بر مجموعه‌ای از اصول بدیهی و مقبول همگان و عدم امکان تجدید نظر در آنها که مورد نظر عقل گرایی افراطی بود، مردود شناخته می‌شود.
عقلانیت حداکثری در تعداد بدیهیات از ۳۰ دسته گذشته است و اینان لااقل اولیات ، مجربات، فطریات ، حدسیات ، متواترات ، وجدانیات و مشاهدات را به عنوان بدیهیات پذیرفته‌اند و چنین نتیجه گرفته‌اند که تمام گزاره‌های نظری به یکی از این بدیهیات مستند می‌شود و وجود هر گونه قضیه ظنی را انکار نموده‌اند و اثبات تمام گزاره‌ای نظری را ممکن دانسته‌اند؛ در حالی که عقلانیت اعتدالی، علی رغم پذیرش بدیهیات و امکان استناد نظریات به بدیهیات، تنها به بداهت اولیات و وجدانیات و فطریات اعتراف می‌کند و سر بداهت فطریات را ارجاع آنها به اولیات و سر بداهت اولیات و وجدانیات را نیز ارجاع آنها به علوم حضوری می‌دانند. با توجه به دائره حداقلی بدیهیات، تنها برخی از گزاره‌های مستنتج به صورت یقینی ظاهر می‌شوند و سایر قضایا در حد ظنیات یا یقینیات عقلایی و روان شناختی باقی می‌مانند و با نظریه انسجام گرایی می‌توان به رجحان قضایای ظنی نسبت به یکدیگر حکم کرد.
[۹] خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۲.    
[۱۰] خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۲.    


عقل گرایی انتقادی رویکردی است که هم به امکان نقد و ارزیابی عقلایی نظام‌های دینی اعتقاد دارد و هم صحت یک نظام دینی به صورت قاطعانه و همگانی را میسر نمی‌داند. بدین ترتیب می‌توان نظام‌های دینی را عقلا مورد ارزیابی و نقد قرار داد؛ ولی اثبات قاطع و همگانی آنها امکان پذیر نیست.
عقلانیت انتقادی بیشتر از آنکه طالب اثبات قطعی باور‌های دینی و نظام‌های اعتقادی باشد بر نقش عقل در نقد اعتقادات دینی تاکید می‌ورزد و این نگرش، توجیه عقلانی باور‌های دینی را نادیده می‌گیرد و حکم قطعی را از خود سلب می‌کند و نفی حکم قطعی، ساختمان آن را ویران کرده، به نسبیت می‌انجامد؛ اما در عقل گرایی اعتدالی پاره‌ای از اعتقادات که اصول دین شمرده می‌شوند مورد پژوهش قرار می‌گیرند و بعد از مرحله فهم دقیق آنها به دنبال مقدمات برهان جهت اثبات آنها می‌رویم و دلائل رد آنها را به نقد می‌کشیم. بر فرض این دلائل مورد توافق عموم قرار نگیرد، ولی چنان نیست که برای عموم قابل عرضه نباشد؛ زیرا این دلائل مستند به بدیهیات است؛ بدیهیات و باور‌های پایه‌ای که مورد اجماع هستند و بالتبع گزاره‌های مستنتج نیز مورد پذیرش همگانی قرار می‌گیرند، البته اگر گرفتار شبهه در مقابل بداهت یا پیش فرض‌های غلط نگردند.
[۱۱] خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۱.    
[۱۲] خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۲.    


۱. ↑ طاهری حبیب الله، درسهایی از کلام جدید، قم، دفتر انتشارات اسلامی ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۳۱۴.
۲. ↑ یوسفیان، حسن و... ، عقل و وحی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، ۱۳۸۲، ص۲۳۳.
۳. ↑ صادقی، هادی، درآمدی بر کلام جدید، قم، کتاب طه و نشر معارف، ۱۳۸۲، ص۵۵.
۴. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۵. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۴، ص۱۷۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۶. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۱۸-۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۷. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۲۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۸. ↑ خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۹. ↑ خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۲.    
۱۰. ↑ خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۲.    
۱۱. ↑ خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۱.    
۱۲. ↑ خسرو پناه، عبد الحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه ی علمیه، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ص۳۲.    


• سایت پژوهه برگرفته از مقاله «عقل گرایی اعتدالی».    
• دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : دیدگاه های اخلاقی امام خمینی
جعبه ابزار