عالم جان بارودی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بارودی، عالم جان از مفتیان، روزنامه نگاران، معلمان و مشایخ تاتارستان در
قرن سیزدهم و چهاردهم هجری/ نوزدهم و بیستم میلادی است.
وی در ۱۲۷۳ ق/ ۱۸۵۷ در حومه «بارودی» از ولایت
قازان متولد شد.
تحصیلات ابتدایی را در مدرسه گلبویر واقع در ولگا – اورال گذراند که شخصیت‌های برجسته آن روزگار، مانند
موسی جارالله و ظاهربیگی و هادی و صدری مقصودی (آرسال)، در آنجا تحصیل کرده بودند. سپس برای تحصیلات عالی به
بخارا رفت و هفت سال در آنجا ماند.
وی تحت تاثیر متفکران اسلامی همچون
سیدجمال الدین اسدآبادی و محمد عبده و شهاب الدین مراجانی، به امر آموزش توجه خاص داشت و در ادامه راه اسماعیل گاسپیرالی، که با تاسیس دبستان «اصول جدید» در ۱۳۰۱ق/۱۸۸۴ به ارتقاء سطح
آموزش و پرورش مسلمانان روسیه توافق یافته بود، مدرسه «محمدیه» را پایه گذاری کرد (۱۳۱۹ ق/ ۱۹۰۱) و خود، علاوه بر مدیریت، در آنجا تدریس هم می‌کرد. این مؤسسه که دارای دوره‌های ابتدایی، متوسطه و عالی بود و بهترین مدرسان در آنجا تدریس می‌کردند، در جنبش بیداری ترکان
قازان و دیگر مسلمانان روسیه سهم بزرگی داشت. بارودی معتقد بود که تدریس
علوم اسلامی اگر علاوه بر عربی به زبان مردم آنجا (ترکی) نیز صورت گیرد در پیشرفت امور آموزشی مفیدتر خواهد بود. بدین منظور، چند کتاب درسی، مانند
اذکار الصلوه و بدءالمعارف و معاملات دینیه، به زبان ترکی تالیف کرد.
عالم جان بارودی، همراه این کوشش‌ها، در جنبش‌های سیاسی و اجتماعی ولگا – اورال نیز فعالانه شرکت جست. در تشکیل کنگره‌های دوم (۱۶-۲۶
ذیقعده ۱۳۲۳ ق/ ۱۳-۲۳ ژانویه ۱۹۰۶) و سوم (۲۴
جمادی الآخر – اول
رجب ۱۳۲۴ ق/ ۱۶-۲۱ اوت ۱۹۰۶) مسلمانان روسیه نقش مهمی داشت. به ویژه در کنگره سوم، ریاست کمیسیون اصلاح نهادهای دینی – روحانی را بر عهده گرفت. ضمنا مجله الدین و الادب را، که کانون نشر آثار هواداران اصول جدید بود، انتشار داد (۱۳۲۴ ق/ ۱۹۰۶)؛ لیکن به علت ناخرسندی مقامات روسی از این فعالیتها و هم بر اثر مخالفت قشریونی که هیچ گونه فعالیت تجدد خواهانه را نمی‌پذیرفتند، به مدت دو سال به ولوگدای غربی تبعید گردید (۱۳۲۶ق/ ۱۹۰۸)
علام جان بارودی در کنگره سراسری مسلمانان روسیه، که به قصد بهره برداری از جو آزادی موقت پس از
انقلاب فوریه ۱۹۱۷ روسیه از اول تا ۱۱ مه در مسکو تشکیل شده بود، شرکت جست و در جریان انتخاب مفتی، که برای اداره امور دینی مسلمانان روسیه و سیبری و قزاقستان صورت می‌گرفت، با بیشترین رای، به مقام «مفتی مسلمانان روسیه» برگزیده شد. یکی از فعالیت‌های قابل توجه او در این کنگره، که موجب کشمکش‌های سخت نیز گردید، موضوع
حقوق زنان بود. او و موسی جارالله بر آن بودند که برابری حقوق زنان و مردان را در تمام شئون زندگی برقرار کنند، لکن این نظر به سبب اعتراض شدید اکثریت قاطع حاضران به بهانه ناسازگاری آن با
شریعت، از حد توصیه تجاوز نکرد. عالم جان بارودی سپس در مجلس ملی ترک و تاتارهای روسیه و سیبری که در
شهر اوفا تاسیس شده بود شرکت کرد و پس از آن که با بلشویک‌ها
قدرت را به دست گرفتند، باز تا مدتی ماموریت خود را ادامه داد و به دفاع از حقوق مسلمانان پرداخت و به این منظور، با غالب کمالی سویلمز اوغلی، سفیر عثمانی که تا ذیقعده ۱۳۳۶ ق/ ۱۹۱۸ در مسکو بود، بارها ملاقات کرد و کوشید تا توجه او را به امور مسلمانان ترک روسیه جلب کند و برای حفظ حقوق آنها از یاری او بهره گیرد؛ لیکن به جرم همین کوشش ها، پس از مدتی از سوی بلشویک‌ها دستگیر شد و چند ماه به زندان افتاد. در آن سال‌ها قحطی شدیدی در روسیه رخ داد و عالم جان بارودی، که روزهای سختی را می‌گذراند، در ۱۳۳۹ ق/ ۱۹۲۱ در مسکو درگذشت.
عالم جان بارودی، که از شیوخ نقشبندی نیز بود، در سایه شخصیت علمی و صوفیانه خود، در تعمیم «اصول جدید» به حوزه آموزش و در ترویج افکار متجددان در میان مسلمانان روسیه و همچنین در بیدار ساختن و بالا بردن سطح فکری و فرهنگی مسلمانان سهم مهمی داشت. با این حال، هرچند در زمره متجددان شمرده می‌شد، معتقد بود هم چنان که ملت گرایی،
وحدت اسلام را تضعیف می‌کند غرب گرایی نیز به شئون دینی وملی لطمه می‌زند.
عالم جان بارودی به استانبول،
شام،
مکه،
مدینه و
قاهره، یعنی مراکز فرهنگ اسلامی آن روزگار،
سفر کرد و با رجال مشهور علمی آن نواحی دیدار نمود. خدمت دیگر او تاسیس کتابخانه‌ای با نسخ خطی گرانبها بود، که دانشمندانی چون بطال تایماس و زکی ولیدی طوغان و عبدالقادر اینان از این کتابخانه استفاده کرده‌اند.
از آنجا که قصد بارودی این بود که آموزش به زبان ترکی صورت گیرد، کتاب‌های درسی متعددی به این زبان نوشت که در مدارس آن زمان خوانده می‌شد. مهمترین این آثار کتاب معارف اسلامی است که در ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰ نوشته شد و از آن به بعد بارها به چا پ رسیده و در جنبش بیداری مسلمانان روسیه تاثیر مهمی داشته است. مجله الدین و الادب، که از ۱۳۲۴ ق/۱۹۰۶ تا ۱۳۳۵ق/۱۹۱۷ در
قازان منتشر می‌شد و در زیر عنوان آن عبارت «مجله‌ای اسلامی که هر دو هفته یک بار منتشر می‌شود» آمده بود، از مهمترین مطبوعات آن روزگار به شمار می‌رفت و افکار تجددخواهی معتدلی داشت.
دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، برگرفته از مقاله «عالم جان بارودی».
