شرح فصوص الحکم (ابن ترکه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از شرحهای معروف و مهم
فصوص الحکم شرحی است که صائن الدین علی معروف به
ابن ترکه نگاشته است. وی در این شرح افزون بر توضیح مشکلات متن به لحاظ تخصصی که در
علم حروف داشته، جای جای به گزارش مطالبی از این دست پرداخته و مناسبت‌های حرفی و عددی را توضیح داده است.
صائن‌الدین علی ترکه اصفهانی از مشهورترین دانشوران خاندان «
ترکه» است که در زمان خوارزمشاهیان یا سلاجقه از خجند به
اصفهان آمدند و در این شهر سکونت اختیار کردند.
صائن الدین از بزرگان روزگار شاهرخ تیموری به شمار میرود. در تذکره‌ها و تواریخ موجود ذکری از تاریخ ولادتش به میان نیامده است، اما خود وی در رساله نفثة المصدور اول که به سال ۸۲۹ هجری خطاب به شاهرخ نوشته تصریح می‌کند:
«حال آن است که این فقیر را ۵۹ سال از
عمر گذشته...» بنا بر این، صائن الدین در سال ۷۷۰ هجری دیده به جهان گشوده است. به گواهی معاصرانش، وی در ۱۴
ذیحجه سال ۸۳۵ هجری در
هرات درگذشت.
تیمور لنگ پس از حمله به اصفهان در سال ۶۸۶ هجری بزرگان آن دیار را به سمرقند کوچانید، برادر بزرگ صائن الدین و خاندانش نیز در زمره آنان بودند، امر قضا به این برادر که تصریحی در نامش نیست تفویض شد. صائن الدین ۲۵ سال نزد او به تحصیل
علوم دینی پرداخت و سپس برای تکمیل تحصیلات، عزم سفر
قبله کرد و ۱۵ سال در خدمت بزرگان به
ریاضت مجاهدت و کسب
دانش همت ورزید. از جمله همراهان او در این سفر،
شاه نعمت‌الله ولی،
سید قاسم انوار و
شرف‌الدین علی یزدی بودند.
صائن الدین از محضر بزرگانی چون
سید حسین اخلاطی،
شمس‌الدین فناری و
سراج‌الدین بلقینی بهره برد. پس از
مرگ تیمور، وی به
ایران بازگشت، لکن دیگر به سمرقند نرفت بلکه به
موطن خود اصفهان رفت و به تدریس علوم دینی پرداخت. منصب قضا هم بعد از برادر بزرگش به وی
تفویض شد.
صائن الدین مدتی مورد توجه دربار شاهرخ تیموری بود تا آنکه غرض ورزان در باب
عقاید وی در شاهرخ دمیدند و در نتیجه او به هرات احضار شد.
اتهام اصلی وی چنانکه از نوشته‌های صائن الدین بر می‌آید، عدول از طریقه
سنت و جماعت و گرایش به
تشیع و
تصوف بود. در آثار وی قرائن فراوانی دال بر اثبات این اتهام هست، لکن خود وی در رساله نفثة المصدور اول و اعتقادات که خطاب به شاهرخ نوشته است و نیز در نفثة المصدور دوم و اعتقادیه، خویشتن را از اتهامات مزبور
تبرئه کرد.
در سال ۸۳۰ هجری احمد لر از طرفداران فضل الله حروفی، شاهرخ را کارد زد و به دنبال آن قاعده‌ای گرفتار
تبعید و
تعذیب شدند که صائن الدین هم یکی از آنان بود. نفثة المصدور دوم شرح پریشانیها و دربدریهای وی پس از آن واقعه است.
صائن الدین علی ترکه از اندیشمندانی است که در نزدیک ساختن اشراق،
عرفان،
فلسفه و
شریعت به یکدیگر کوشیده است و از زمینه سازان ظهور
حکمت متعالیه ملا صدرا به شمار میرود.
افکار حروفی او همراه با
علوم غریبه نیز شایان توجه است وی آرای
مذاهب مختلف اسلامی را بخوبی می‌دانست و در مورد مقتضی به بازگویی آنها می‌پرداخت.
رساله اسرار الصلاة وی نمونه بارزی در اشراف او بر آرای فقهی
مذاهب اهل سنت است و نیز رساله شق قمر و ساعت احاطه وی را بر جریانهای فکری و
فرقه‌های اسلامی نشان می‌دهد.
اشراف صائن الدین بر منابع نقلی شریعت موجب می‌شد که او در هر فرصتی آیه و حدیثی را زینت کلام خود سازد. البته تلقی او از
آیات و
روایات همچون تلقی
اهل حدیث ظاهر گرایانه نیست. طرح
آیه و
حدیث برای او مدخلی بوده تا به بحث استدلال و
تاویل باطنی پردازد.
وی به
اعمال عبادی نیز توجه خاصی داشت. به باور او، اعمال و
تکالیف شرعی به منزله جد
عبادات به شمار می‌روند و تصدیق و
اعتقاد قلبی، حکم روح
عبادات را دارد و ایمان شامل هر دو جنبه میشود.
اعتقاد صائن الدین به
شریعت اسلام، بر تمام ابعاد فکری او سایه افکنده است و عقاید کلامی، فلسفی، حروفی و عرفانی او همگی در پرتو
دین و شریعت معنا می‌یابند.
همین ویژگی، نقش او را در پیدایی حکمت متعالیه در
قرن ۱۱ هجری قابل بررسی می‌نماید.» (
عقل و
عشق،
ابن ترکه، اکرم جودی نعمتی) استاد
محسن بیدارفر در مقدمه تحقیقی شرح فصوص الحکم تاریخ ولادت صائن الدین را با استفاده از سیره علمی و تاریخ تالیفات ۶۳۸ هجری دانسته و همان تاریخ را بر روی جلد سال وفات ذکر کرده است که به نظر می‌آید هر دو اشتباه باشد زیرا ایشان و دیگران تاریخ
وفات را ۸۳۵ هجری دانسته‌اند پس تاریخ ۶۳۸ به عنوان سال وفات بر روی جلد قطعا اشتباه است و از طرفی به عنوان سال ولادت هم به نظر نادرست می‌آید زیرا بنابر آن مدت عمر مولف ۱۹۷ سال میشود که بسیار بعید است ولی بنابر اینکه
ولادت و وفات او (۷۷۰-۸۳۵) باشد مدت عمر او ۶۵ سال است که مناسب می‌باشد. او از نظر علمی جایگاه بسیار بلندی را حائز بوده و در علوم گوناگون تبحر داشته است و چندی در شهرهای مختلف متصدی
منصب قضا بوده است.
مهمترین آثار علمی او عبارتند از
تمهید القواعد،
شرح گلشن راز (فارسی)، شرح فصوص الحکم، عقل و عشق و شرح نظم الدرر ابن فارض تمهید القواعد در واقع شرح رساله قواعد التوحید جدش افضل الدین
ابو حامد محمد ترکه است که از منابع مهم درسی حوزه
حکمت و
عرفان و تصوف می‌باشد این کتاب به شیوه علمی و منطقی تدوین گردیده است به همین منظور از ابتدا تا کنون مورد توجه اساتید و شاگردان و دانشجویان
علم عرفان نظری بوده است. این کتاب اخیرا با تحقیق و تقدیر دو تن از اساتید مبرز
عرفان اسلامی یعنی استاد
جوادی آملی و استاد
حسن زاده آملی به زیور طبع آراسته گردیده است.
دیگر تالیف او شرح فصوص الحکم است که موضوع مقاله حاضر است.
آثار دیگری برای مولف ذکر نموده‌اند که به علت عدم اشتهار از بیان آنها خودداری میشود. با استناد به چند مطلب به احتمال قوی می‌توان ادعا کرد که شارح
مذهب شیعه داشته است، یکی آنکه فضایل
ابوبکر و
عمر در آثار او یافت نمی‌شود، دیگر آنکه از
ائمه اطهار علیه‌السّلام تجلیل و تکریم شایان می‌نماید و در مناسبت‌های مختلف از
احادیث گهربار آنان استفاده می‌نماید و نیز در شرح فص خالدی به طور رمزی مطلبی عنوان کرده که دلالت دارد بر اینکه شارح معتقد به خلافت
امام علی علیه‌السّلام و
ائمه علیه‌السّلام از جانب
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است.
بر خلاف سال ولادت، مورخان سال وفات او را ۸۳۵ هجری در هرات شمرده‌اند.
«
فصوص الحکم» اثر گرانقدر شیخ اکبر
محیی‌الدین بن عربی دقیق‌ترین و عمیق‌ترین متن عرفانی است. فصوص در جهان کتاب از جمله کتابهای بسیار موفق، و در تصوف و عرفان اسلامی بسیار مهم و موثر بوده است.
این کتاب از زمان نگارش و نشرش همواره مورد توجه اندیشمندانی بوده است که در
عرفان نظری به پژوهش می‌پرداخته‌اند.
نگاههای گوناگون بدان و شرحها و نقدهای آن، شاید در مورد کمتر کتابی بدین اندازه باشد. به هر حال تاثیر این کتاب در سیر اندیشه معنوی و عرفانی
عارفان و
صوفیان غیر قابل انکار است.
فصوص الحکم سالیان دراز در
حوزه‌های علمیه، به ویژه در
حوزه‌های ایران مدار تدریس و بحث بوده است و
حکیمان و عارفان ارجمند با نهایت علاقه و دقت بر آن شرحها و حاشیه‌ها نوشته‌اند. عرفان پژوه نامی معاصر
عثمان یحیی در مقدمه تحقیقی و ارزشمند خود بر کتاب «
المقدمات من کتاب نص النصوص» عارف عالی مقام
سید حیدر آملی سیر شرحهای فصوص را بر اساس قرون متمادی معرفی کرده و فهرستی از آنها و ردیه‌ها و کارهای انجام شده درباره کتاب و مولف را ارائه داده است.
یکی از شرحهای معروف و مهم فصوص الحکم شرحی است که صائن الدین علی معروف به
ابن ترکه نگاشته است.
وی در این شرح افزون بر توضیح مشکلات متن به لحاظ تخصصی که در
علم حروف داشته، جای جای به گزارش مطالبی از این دست پرداخته و مناسبت‌های حرفی و عددی را توضیح داده است.
او هنگام تالیف شرح به شروح مهم فصوص مراجعه می‌نموده است مانند شرح فصوص
مویدالدین جندی، شرح فصوص
عبدالرزاق کاشانی و شرح فصوص
شرف‌الدین قیصری. و در پاره‌ای از موارد مطالب آنان را مورد نقد و مداقه قرار داده است که این به غنای شرح افزوده است.
از ویژگی‌های دیگر این شرح آن است که شارح مواردی را که محل اختلاف نظر میان عارفان و
حکیمان و
فیلسوفان و
متکلمان است، بسیار صریح و واضح بر مبنای عرفان تفسیر و شرح می‌نماید و از توجیه‌های عجیب و غریب دیگر شارحان اجتناب می‌کند و حتی آنان را
تخطئه می‌کند و خلاصه اینکه حاضر نیست برای جلب توجه حکیمان و رضایت فیلسوفان خصایص عرفانی را تعمیم دهد و از اهمیت آن بکاهد تا شامل حال دیگران هم بشود. شاید بتوان گفت شرح او مصداق بارز این بیت است.
با مدعی مگوئید اسرار
عشق و مستی تا بی خبر بمیرد در درد
خودپرستی ابن ترکه این کتاب را به سال ۸۱۴ هجری در هرات به پایان برده است.
این شرح به همت دانشمند فرزانه جناب آقای
محسن بیدارفر به صورت منقح در دو جلد به زیور طبع آراسته است.
لازم به یاد آوری است که شرح مذکور مزین به حواشی متعددی است که بسیاری از آنها متعلق به حکیم الهی
ملا علی بن جمشید لوری است که با امضای نوری مزین است و برخی از آنها با رمز (ه) می‌باشد که به خوبی مشخص نیست از آن کیست، بعضی احتمال داده‌اند که شاید حواشی خود شارح باشد و پاره‌ای از حواشی بدون امضا و یا رمز است که بیشتر جنبه توضیح و معنی الفاظ و مفردات غریب از منابع لغوی دارد جلد اول آن مشتمل بر مقدمه تحقیق و مقدمه شارح و سپس شرح فصوص از فص آدمی تا فص عزیری در ۵۶۴ صفحه و جلد دوم از فص عیسوی شروع میشود و به فص محمدی آخرین فص کتاب ختم میشود.
ناشر محترم در پایان جلد دوم فهارس متعددی را تنظیم نموده است که بسیار عالمانه است و از مزایای این چاپ به حساب می‌آید. لیست این فهارس عبارتند از:
آیات،
احادیث، آثار، اشعار عربی و فارسی، اعلام، منابع، اماکن، موضوعات، اصطلاحات و فهرست تفصیلی مطالب کتاب. این جلد مشتمل بر ۶۴۵ صفحه و در مجموع ۱۲۰۹ صفحه است.
نام کتاب: شرح فصوص الحکم ماتن: محیی الدین بن عربی شارح:
صائن‌الدین علی بن محمد ترکه محشی: علی بن جمشید نوری محقق:
محسن بیدارفر ناشر: بیدار، قم تاریخ: ۱۳۷۸ ش، ۱۴۲۰ ق چاپ: اول جلد: گالینگور در این مقاله از مقدمه عربی استاد
بیدارفر در این شرح و مقاله فارسی استاد مهدوی راد در آینه پژوهش سال سوم شماره ۱۵ صفحه ۶۲ استفاده شایان شده است.
نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
