شرح ادب الکاتب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شرح ادب الکاتب اثر
جوالیقی متوفای ۵۳۹ ه. ق است که کتاب را به
زبان عربی ، درباره لغت شناسی و برای استفاده وزیران، همراه با مقدمه‌ای مشهور که شاید به عنوان اعتراف‌های سیاسی- فرهنگی وی از دین تلقی شود، نوشته است.
از
قرن سوم به بعد، واژه ادب مفهوم جدید دیگری پیدا می‌کند و آن رسوم و تشریفاتی است که هر قشر مخصوص از مردم موظف به رعایت آنها هستند. با توجه به همین معنی است که نام بسیاری از کتاب‌ها با کلمه ادب شروع می‌شود و بیانگر آداب و رسوم و تشریفات ویژه هر قشر است، چون ادب الکاتب، از
ابن قتیبه ،
ادب الندیم از
کشاجم ،
ادب القاضی ،
ادب الوزیر و امثال آن.
کتاب بر حسب باب‌های موضوعی مرتب شده و شامل ۱۴۸ باب می‌شود، همچون باب
غنی و
فقر ،
خصب و
جدب ،
مرض ،
الوان ،
عطا و.... ابن قتیبه (۲۷۶ ق).
عبدالرحمن همدانی نیز همان کار ابن قتیبه را در کتابش انجام داده است.
کتاب حاضر کرسی درس وی در
مدرسه نظامیه بوده است.
شرح این کتاب به این صورت است که جملات ابن قتیبه در کتاب ادب الکاتب را آورده و بعد از هر جمله به شرح مطالب و لغات این کتاب پرداخته است.
این کتاب را
ابن قتیبه برای وزیر وقت
ابن خاقان نگاشته و مقدمه طویلی بر آن نوشته است. در این کتاب از انگیزه‌های تالیف و نیز ناهنجاری‌های رایج در بین نویسندگان عصر خویش، همچون دوری از
ادب و
معرفت و
تعلیم و عدم شناخت اصول کتابت سخن رانده است. همچنین پیرامون فرهنگ کاتب از ویژگی‌ها و شمایل و اخلاق او مفصل بحث کرده و کمی در مورد اسالیب ترسل و آداب و رسوم مکاتبات، سخن به میان آورده است. آن گاه کتابش را به چهار بخش یا کتاب تقسیم بندی کرده شامل: کتاب المعرفة، کتاب تقویم الید، کتاب تقویم اللسان و کتاب الابنیة. نیز برای هر کتاب، باب‌هایی را اختصاص داده است. در این راستا رویکرد کلی مؤلف بیشتر متوجه
علم لغت می‌باشد.... این کتاب در گذر عصرهای مختلف، مورد توجه فراوان مؤلفین و محققین بوده است و در رد آن و برشماری کژی‌ها و کاستی‌ها و شرح خطبه یا ابیات آن و احیانا شرح کامل و تلخیص آن، کتاب‌های زیادی به نگارش درآمده است.
شاید از قدیم‌ترین این کتاب‌ها کتاب
غلط ادب الکاتب ابن کیسان (۲۹۹ ق) و شرح ادب الکاتب
زجاجی و
شرح خطبه ادب الکاتب خارزنجی (۳۴۸ ق) و
شرح ادب الکاتب فارابی (۳۵۰ ق) و
شرح ادب الکاتب زهراوی (حدود ۳۵۰ ق) و
شرح خطبه ادب الکاتب عبدالباقی بن محمد ۳۹۰ ه. ق باشد.
پس از
قرن چهارم کتاب‌های زیاد دیگری مشابه کتاب‌های یاد شده، درباره کتاب ادب الکاتب نگاشته شد که مهم‌ترین و مشهورترین آنها را کتاب
الاقتضاب فی شرح ادب الکاتب اثر
ابن سید بطلیوسی (۵۲۱ ه-) و شرح ادب الکاتب
ابومنصور موهوب بن احمد جوالیقی نام برد.
در زبان و ادبیات عرب، چهار کتاب را به عنوان کتاب‌های اصلی ادب می‌شناخته‌اند و خواندن مکرر آنها را به متعلم توصیه می‌کرده‌اند:
ادب الکاتب ابن قتیبه ،
الکامل مبرد ،
البیان و التبیین جاحظ و
نوادر یا
امالی ابو علی قالی بغدادی و تعداد علوم ادبی را از هشت تا پانزده نوشته‌اند که مهم‌ترین آنها عبارت است از:
لغت ،
صرف اشتقاق ،
خط ،
نحو ،
معانی ،
بیان ،
بدیع ،
عروض ،
قافیه ،
قرض الشعر ،
علم انشاء یا
علم نثر ،
محاضرات ، که تعدادی دیگر از علوم را نیز بر آنها افزوده‌اند.
در پایان کتاب، پس از فهارس، درباره زندگی مصنف مطالبی ذکر گردیده است.
در پایان کتاب فهرستی از مطالب و سپس فهرست اعلام ذکر شده است.
۱- پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله آینه پژوهش» خرداد و تیر ۱۳۸۴- شماره ۹۲. عنوان مقاله: کتاب شناسی فن کتابت و کتاب ورزی و ترسل در زبان عربی (از آغاز تا قرن چهارم ق. نویسنده: شیخ موسی، محمد خیر. نویسنده: علینقیان، حسین
۲- پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله کیهان فرهنگی» خرداد ۱۳۶۶- شماره ۳۹. عنوان مقاله: ادب و مفاهیم آن. نویسنده: غلامرضایی، محمد.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
