شرح ألفیة ابن مالک المسمی تحریر الخصاصة فی تیسیر الخلاصة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح ألفیة ابن مالک المسمی تحریر الخصاصة فی تیسیر الخلاصة»، اثر عمر بن مظفر بن وردی است.
«شرح ألفیة ابن مالک المسمی تحریر الخصاصة فی تیسیر الخلاصة»، اثر عمر بن مظفر بن وردی، شرح کتاب
الفیه ابن مالک می‌باشد که به
زبان عربی نوشته شده است.
از این کتاب، با نام‌های «تحریر الخصاصة فی تفسیر الخلاصة» و «شرح خلاصة الألفیة فی علم العربیة» نیز یاد شده است.
انگیزه نویسنده از تدوین کتاب، ارائه مباحث نحوی، به‌صورت مختصر و مفید بوده است.
مطالب کتاب را که در دو جلد ارائه شده است، می‌توان به دو بخش کلی، تقسیم کرد: مقدمه مفصل محقق و متن شرح ابن وردی.
ابن وردی، در شرح خود، از روشی خاص استفاده نموده، به‌گونه‌ای که قبل از وی، کسی از این اسلوب، بهره نبرده است؛ بدین صورت که وی ابیات
الفیه را قبل از شرح، ذکر نکرده و به تحلیل آن نپرداخته (روشی که معمول شروح
الفیه بوده و در آثار قبل، از آن استفاده شده است)، بلکه مضمون بیت یا ابیاتی را که دربردارنده مسئله‌ای از مسائل نحوی می‌باشد، ذکر کرده و برای آن، از
آیات قرآن کریم،
احادیث نبوی و یا
اشعار عرب، مثال زده است.
از جمله مصادری که وی در تحریر شرح خویش، از آن‌ها استفاده کرده است، عبارتند از: «الکافیة الشافیة» و شرح آن،«عمدة الحافظ و عدة اللافظ» و شرح آن، «کتاب التسهیل»، شرح فرزند ابن مالک بر
الفیه و...
محقق در تنظیم و ارائه کتاب، از سه نسخه استفاده نموده و یکی از آن‌ها را که نسخه هندیه می‌باشد، ملاک اصلی قرار داده و در مواردی که این نسخه با دو نسخه دیگر، اختلاف داشته است، موارد اختلافی را در (کروش) متذکر گردیده و در پاورقی‌ها، بدان‌ها، اشاره کرده است.
مقدمه محقق که تقریبا نیمی از کتاب را به خود اختصاص داده است، مشتمل بر سه قسمت زیر می‌باشد:
که در دو فصل زیر تنظیم گردیده است:
بررسی دوران
حیات و آثار ابن وردی که در آن، به زمان ولادت و وفات، شیوخ و اساتید، اجازات وی به شاگردان و برخی از علمای هم‌عصرش، نحوه
قضاوت وی، منزلت علمی و ادبی او و آثار و کتب وی اشاره گردیده است.
که به بحث و بررسی مختصری از محتویات
کتاب، شامل روش نویسنده در شرح مباحث و توضیح مطالب، منابع و مآخذ مورد استفاده وی، استدراکات وی از آراء
ابن مالک در
الفیه و فرزند وی در شرح
الفیه، مذهب نحوی وی و
توثیق نام کتاب، اختصاص یافته است.
ارائه گزارش مختصری از زندگی‌نامه ابن مالک و آثار وی می‌باشد.
محقق در قسمت سوم، به توضیح و تشریح نحوه کار خود و توصیف نسخ موجود از کتاب پرداخته است.
از جمله اقداماتی که وی در تصحیح متن کتاب انجام داده است، عبارتند از:
۱. کوشش بر رعایت
امانت و ضبط دقیق نص و نوشتار مصنف.
۲. ذکر
آیات قرآنی که مورد استشهاد قرار گرفته و قرار دادن آن‌ها بین پرانتز و به
اسم سوره و شماره
آیه آن در پاورقی.
۳. اخراج تمام قرائت‌هایی که در شرح به آن‌ها اشاره شده، از کتاب‌های
قرائت و
اعراب قرآن.
۴. اخراج
احادیث و آثار وارده از کتب صحاح، سنن و... و قرار دادن آن‌ها بین علامت تنصیص () و اکمال حدیث و اثر و مرجع آن در پاورقی و تعیین موضع شاهد و وجه استشهاد به حدیث.
۵. احاله دادن اقوال و امثال معروف عرب به مظان آن‌ها.
۶. اخراج شواهد شعری از دیوان‌های معروف و مراجع نحوی، لغوی و کتب ادبی.
۷. تبیین برخی از اوزان
اسماء و افعالی که نیاز به تبیین و تشریح داشته و توضیح و شرح
اعلال،
ابدال، جمع و... آن‌ها.
۸. اخراج اقوال نحات از مصادر اصلی آن‌ها و تبیین اختلافات آن‌ها در برخی از مسائلی که نیاز به توضیح داشته است.
۹. رجوع به معاجم لغوی و مصادر نحوی و صرفی برای ضبط برخی از کلمات و اوزان صرفی آن‌ها.
۱۰. توضیح و تعریف اعلامی که ابن وردی به
اختصار به آن‌ها اشاره کرده است.
۱۱. افزودن فهرست‌های مفید و سودمند که کار مراجعه به کتاب را بسیار آسان نموده است.
در مقدمه مؤلف، به انگیزه وی از نگارش
کتاب اشاره گردیده است.
نویسنده، عالمی توانا و ادیبی ممیز می‌باشد که دارای اسلوبی خاص در طرح قضایای نحوی و صرفی است. وی در شرح
الفیه، به‌خوبی ابیات منظومه را تشریح نموده و مغلقات آن را فتح کرده، اجمالات آن را تفصیل داده و مطلقات آن را تقیید زده است؛ به‌گونه‌ای که اثری ارائه داده است که به‌دور از اطناب ممل و ایجاز مخل می‌باشد.
وی در شرح مطالب، به تحلیل خلاصه‌ای از الفاظ و عبارات اکتفا ننموده، بلکه در موارد بسیاری، به استدراک عبارات ناظم، وضع بدیل، اکمال نواقص متن به‌واسطه افزودن شروط، محترزات، تتمات و... پرداخته و در مواردی نیز اقدام به مناقشه در برخی مسائل نحوی با ناظم و فرزند وی که کتاب پدر را شرح کرده، نموده است.
ابن وردی در شرح خود، غالب امثله ابن مالک در
الفیه را به کار برده و از ذکر اقوال نحات و اخلافات آن‌ها،
غفلت نورزیده است.
کتاب، با تمام توسع و تخصص خود، تقریبا یک چهارم حجم شرحی است که فرزند ابن مالک، بر کتاب پدر زده است و نویسنده خود ادعا دارد که شرح وی، کامل‌تر از آن می‌باشد؛ زیرا مسائل، شواهد و قیودی که در شرح ابن ناظم نیامده، در شرح او
ذکر گردیده است. همچنین در شرح خود، فواید و تتماتی را ذکر نموده که نه ابن مالک در
الفیه و نه فرزند وی در شرح آن، به آن‌ها نپرداخته‌اند؛ درصورتی‌که به عقیده وی، افزودن این مسائل، بسیار ضروری و مفید می‌باشد.
فهرست مطالب، آیات قرآنی، احادیث و آثار، اقوال و امثال عرب، شعر، رجز، کتاب‌ها، قبایل و جماعات و
اعلام مذکور در متن به همراه مصادر و مراجع مورد استفاده محقق، در انتهای جلد دوم آمده است.
در پاورقی‌ها به ذکر منابع، نام
سوره و شماره آیه‌ای که در متن ذکر گردیده، متن کامل آیات و
روایات مذکور در متن و اشاره به شاهد مثال مربوطه، پرداخته شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
