شرایط انتاج قیاس مرکب از حملیه و متصله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شرایط انتاج قیاس مرکب از حملیه و متصله، به‌معنای شرایط لازم برای نتیجه‌بخش بودن
قیاس اقترانی شرطی مرکب از حملیه و
شرطیه متصله است.
قیاس مرکب از حملیه و شرطیه متصله، از اقسام قیاس اقترانی شرطی است. مثال: "هذا الشئ انسانٌ، و کلّما کان الشئ انساناً کان حیواناً. فهذا الشئ حیوانٌ".
حد وسط در قیاس مرکب از حملیه و شرطیه (اعم از متصله و منفصله)، جزء تامِ از
قضیه حملیه و جزء غیر تام از
قضیه شرطیه خواهد بود. این نوع قیاس، دارای چهار صنف است و نتیجه در هر چهار صنف قضیه شرطیه متصله‌ای است با دو جزء: یکی از آن دو، آن جزء از متصله است که مشتمل بر حدّ وسط نیست؛ و جزء دیگر، نتیجه قیاس متشکل از جزء دیگر متصله (که مشتمل بر حدّ وسط است) و قضیه حملیه است.
تفصیل این چهار صنف و شرایط انتاج آنها به این شرح است:
۱. قضیه شرطیه متصله
صغرا واقع شده و حدّ وسط، در جزء دوم (
تالی) باشد. مثل: "کلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (د)، و کلّ (د) (ه)، فکلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (ه)".
۲. قضیه شرطیه متصله
کبرا واقع شده و حدّ وسط، در جزء دوم (تالی) باشد. مثل: "کلّ (ج) (ب)، و کلّما کان (د) (ز) فکلّ (ب) (ا)، فکلّما کان (د) (ز) فکلّ (ج) (ا)".
همان طور که در مثال‌های مذکور ملاحظه می‌شود، در این دو صنف (که مقدّم قضیه شرطیه مشتمل بر حد وسط نیست) مقدّم قضیه شرطیه عیناً به عنوان مقدّم نتیجه قرار می‌گیرد.
۳. قضیه شرطیه متصله صغرا واقع شده و حدّ وسط، در جزء اول (
مقدم) باشد. مثل: "کلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (د)، و کلّ (ب) (س)، فکلّما کان (ا) (س) فکلّ (ج) (د)".
۴. قضیه شرطیه متصله کبرا واقع شده و حدّ وسط، در جزء اول (مقدّم) باشد. مثل: "کلّ (ج) (ب)، و کلّما کان (ب) (ز) فکلّ (د) (ا)، فکلّما کان (ج) (ز) فکلّ (د) (ا)".
همان طور که در مثال‌های مذکور ملاحظه می‌شود، در صنف سوم و چهارم، نتیجه تالیف بین مقدم شرطیه و قضیه حملیه به عنوان مقدّم نتیجه قرار می‌گیرد.
اگر قضیه متصله، موجبه باشد از جهت صورت‌بندی (دارا بودن اشکال اربعه)، و از جهت شرایط اشکال (به لحاظ
کمّ و
کیف)، و از جهت نتایج، درست شبیه
قیاس اقترانی حملی است و اما اگر قضیه متصله، موجبه باشد در صورتی منتج است که قیاس حاصل از تالیف حملیه و
نقیض تالی متصله، در هر یک از اَشکال اربعه که صورت می‌پذیرد، مشتمل بر شرایط همان شکل باشد. دلیل این شرط آن است که
سالبه متصله را به موجبه متصله‌ای تحویل می‌بریم که به حسب کمّ (جزئیت و کلیت) و مقدّم با
سالبه هماهنگ است ولی به حسب تالی با آن مناقض است و تبدیل متصله
سالبه به موجبه، حکم قسم اول را پیدا می‌کند که در هر یک از اَشکال اربعه که صورت می‌پذیرد، باید مشتمل بر شرایط همان شکل باشد.
مثال: "لیس البتة اذا کان (ا) (ب) فلیس کلّ (ج) (د)؛ و کلّ (د) (ه). فلیس البتة اذا کان (ا) (ب) فلیس کلّ (ج) (ه)".
برهان:
سالبه مذکور را به موجبه: "کلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (د)" تحویل می‌بریم زیرا هر دو متصله‌ای که در مقدّم و کمّ توافق داشته و در کیف مختلف بوده و تالی نقیضِ همدیگر باشند با همدیگر متلازم و
متعاکس خواهند بود و نتیجه قیاس مرکب از این متصله موجبه و قضیه حملیه عبارت است از: "کلّما کان (ا) (ب) فکلّ (ج) (ه)". لازم این قضیه عبارت است از: "فلیس البتة اذا کان (ا) (ب) فلیس کلّ (ج) (ه)". و این همان مطلوب است.
شرط انتاج دو صنف اخیر، دو چیز است:
۱. صدق مقدّم قضیه متصله؛
۲. یکی از دو امر؛ یا حملیه و مقدّم متصله، منتجِ مقدّم نتیجه باشند، و یا حملیه و مقدّم نتیجه، منتجِ مقدّم متصله باشند، یعنی واجد شرایط اَشکالی باشند که دو قیاس مزبور، در آن شکل صورت می‌پذیرند.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
•
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. •
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «شرایط انتاج قیاس مرکب از حملیه و متصله»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۱.
