شرائع الإسلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف كتاب شرائع الإسلام ابو القاسم نجم الدين جعفر بن حسن هذلى، معروف به
محقق حلی، محقق اوّل (م ۶۷۶ ق). كتاب شرائع الإسلام از بى‌نظيرترين آثار فقهى اماميّه و از مشهورترين و مهم‌ترين آثار بجامانده از محقق حلى( قده) مى‌باشد.
شيخ نجم الدين جعفر بن الحسن بن يحيى بن سعيد هذلي حلي، معروف به «
محقق حلی» در سال ۶۰۲ هجرى قمرى در شهر تاريخى حله قدم به عرصۀ وجود گذارد. او يكى از بزرگترين و نامورترين فقيهان عصر خويش است و داراى عظمت و
اعتبار خاص در ميان مجتهدان مى‌باشد، به حدى كه وقتى كلمۀ« محقق» را بدون قرينه و نشانه‌اى در ميان فقها ذكر مى‌كنند، شخصيت تحقيقى و علمى ايشان مورد نظر است.
محقق حلى از همان سنين كودكى به تحصيل مقدمات علوم متداول عصر خويش پرداخت. او
ادبیات عرب را كه زبان مادريش بود به خوبى فرا گرفت.
هیئت و رياضيات و
منطق و كلام را به مقدار لازم آموخت و در تمام اين رشته‌ها با توجه به هوش سرشار خود
تبحر كامل يافت. وى آنگاه
فقه و اصول را پيش پدرش
حسن بن یحیی آموخت و از محضر فقهاى مشهور حله، مانند ابن نما و سيد فخار موسوى- شاگرد
ابن إدریس حلی - بهره برد.
محقق در اوايل جوانى اشعارى چند سرود، ولى به سفارش پدرش آن را دنبال نكرد. محقق حلى با يك واسطه شاگرد
ابن زهره و ابن إدريس حلى است و استاد
علامه حلی بوده است.
محقق حلى در سايۀ قريحۀ سرشار و فكر مواج و وسعت نظرى كه داشت، به تحكيم مبانى فقه شيعه و اساس مكتب
اجتهاد پرداخت. وى فقه را بر پايۀ
استدلال محكم بنا نهاد و در تحقيقات خود به آراى ديگران نيز توجه داشت و در توسعۀ ابعاد آن كوشش مى‌كرد. مقام او آن چنان است كه در فقه كسى را بر او مقدم نمى‌شمارند.
فيلسوف و رياضى‌دان بزرگ،
خواجه نصیر الدین طوسی با او در حله ملاقات كرده و در جلسۀ درس فقهش حضور يافته است. كتاب‌هاى محقق مخصوصا كتاب شرايع يك كتاب درسى طلاب است. فقهاى زيادى كتب محقق را شرح كرده يا حاشيه بر آن نوشته‌اند.
شرایع، که در صحت و قوام بی نظیر است، مرجع بیشتر
فقها و
مراجع می باشد و از سبک و اسلوب خاصی برخوردار است. شرایع الاسلام حاوی دوازده هزار مسئله از مسائل
حلال و
حرام و شامل کلیه
ابواب فقهی است.
اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى همچون«
مسالک الأفهام » شهيد ثانى( م ۹۶۶ ق)،« مدارك الأحكام» سيد محمد عاملى( م ۹۴۶ ق)،« جواهر الكلام» شيخ محمد حسن نجفى( م ۱۲۶۱ ق)،« مصباح الفقيه» آقا رضا همدانى( م ۱۳۲۲ ق) بر آن نگاشته شده است.
در
الذریعة پس از ذكر نام تعدادى از حواشى كتاب اين گونه مى‌نويسد: هذا ما حضرني من الشروح التي لها عناوين خاصة تذكر في محالها و سيأتي قرب مائة شرح بعنوان
شرح الشرائع ليس لها عنوان خاص.
اين كتاب از زمان نگارش در حوزه‌هاى علميه تدريس مى‌شده و بيش از هفتصد و پنجاه سال متن درسى حوزه‌هاى علميۀ شيعه بوده است. اگر چه محقق حلى داراى آثار علمى همچون«
مختصر النافع »،« النهاية و نكتها» و« المعتبر» مى‌باشد. امّا شرايع الاسلام به دليل نظم و ترتيب كم‌نظير فروعات فقهى و دقت و شيوۀ بى‌نظير در طرح مباحث از جايگاه خاص و رتبۀ والايى برخوردار است.
آقا بزرگ تهرانی در الذريعة دربارۀ اين كتاب مى‌نويسد: و كتابه هذا من أحسن المتون الفقهيّة ترتيبا و أجمعها للفروع.
مؤلف بعدها شرايع الإسلام را خلاصه نموده و آن را«
النافع فی مختصر الشرایع » ناميده است كه به« مختصر النافع» مشهور شده است. بعدها نيز مختصر النافع كه همچون شرايع الإسلام
فقه مختصر و فتوايى است بوسيلۀ محقق حلى شرح استدلالى زده شده است و كتاب المعتبر تدوين و تأليف شده است.
از تاريخ دقيق تأليف كتاب
اطلاع دقيقى در دست نيست اما بنا به تاريخ
اتمام نسخۀ جلد اوّل كه به خط
شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلی كه مربوط به سال ۶۷۰ ق است، تاريخ اتمام شرائع الاسلام قبل از سال ۶۷۰ ق يعنى هفت سال قبل از وفات مؤلف مى‌باشد.
به دليل اهميت كتاب نسخه‌هاى متعدد خطى از اين كتاب چاپ شده است. از اولين چاپ‌هاى اين كتاب، نسخه‌اى است كه مربوط به سال ۱۳۷۷ ق است و در چاپخانۀ خورشيد بوسيلۀ
مکتبة علمیة اسلامیة چاپ شده است كه از مصادر مقابله و تصحيح كتاب موجود مى‌باشد. چاپ ديگر كتاب مربوط به سال ۱۳۸۹ ق است كه در
نجف اشرف چاپ شده است. كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ اسماعيليان در سال ۱۴۰۸ ق در قم تجديد چاپ شده و مصحح و محقق آن
شیخ عبد الحسین محمد علی بقّال مى‌باشد.
در الذريعة به سه نسخه اشاره شده كه عبارتند از:
أ- نسخۀ كتابخانۀ شيخ محمد سماوى به خط شيخ محمد بن اسماعيل بن حسين هرقلى كه جراحت او را
امام زمان( عج) به نحوه‌اى كه در كتاب
کشف الغمّة ذكر شده شفا داده است. جلد اوّل آن در سال ۶۷۰ ق و جلد دوّم آن در سال ۷۰۳ ق پايان يافته است.
ب- نسخۀ متعلّق به
کتابخانۀ مجد الدین نصیری در تهران مربوط به سال ۶۷۴ ق مى‌باشد.
ج- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ آل طالقانى در نجف اشرف، به خط
محمد کاظم بن محمد باقر یزدی كه در سال ۱۱۰۵ ق نگارش آن به پايان رسيده است.
در كتاب
مقدمه‌ای بر فقه شیعه نيز به ۱۶ نسخۀ خطى اشاره شده است كه قديم‌ترين آنها نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ ۴۶۶ است كه مربوط به سال ۶۷۰ ق است و همين‌طور نسخۀ
کتابخانۀ دانشگاه تهران با شمارۀ ۷۰۲ مربوط به سال ۶۷۳ ق كه هر دو كتاب در زمان زندگانى مؤلف نوشته شده است.
در چاپ كتاب موجود از دو نسخۀ خطى كه متعلّق به كتابخانۀ عمومى
آیة الله حکیم در نجف اشرف است و يك نسخۀ چاپى استفاده شده است.
نسخۀ اول نزديك به عصر مؤلف و در سال ۷۲۸ يا ۷۳۱ نوشته شده است اين نسخه اگر چه ناقص بوده و از اوائل كتاب تا بعد از ذكر قيام در كتاب صلاة و همين‌طور از عبارت« في
الاختلاف في الدعويين...» را ندارد اما نسخۀ مورد
اعتماد و اصل و اساس در چاپ كتاب موجود بوده و با رمز« أ» مشخص شده است.
نسخۀ دوم نسخۀ
كامل و خوش خطى است كه در سال ۱۰۲۰ ق نوشته شده و با رمز« ن» مشخص شده است. نسخۀ چاپى در سال ۱۳۷۷ ق بوسيلۀ كتابخانۀ علميّۀ اسلاميه و در چاپخانۀ خورشيد چاپ شده و با رمز« ه» مشخص شده است.
شيوۀ تقسيم‌بندى مطالب كتاب از مشخصه‌هاى بارز كتاب مى‌باشد.
مباحث فقهى در چهار قسمت عبادات، عقود، ايقاعات و احكام دسته‌بندى شده و سپس هر كدام از اين چهار قسمت به صورت كتاب‌هاى مستقلى كه در موضوعى واحد داراى
اشتراک هستند گردآورى شده.
سپس هر كتاب را به اركان، فصول، مقدمات، انظار و
اطراف ، بصورت منظم به بخش‌هاى جداگانه تقسيم شده است. و در نهايت هر كدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصى تقسيم نموده است. بنابراين مباحث فقهى در يك شبكۀ معظم، مدون شده است.
كتاب از دو مجلد تشكيل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ايقاعات و احكام مى‌باشد.
جلد اول: قسمت عبادات شامل ۱۰ كتاب مى‌باشد كه عبارتند از: طهارت،
صلاة ، زكات، خمس، صوم،
اعتکاف ، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر.
قسمت دوم( عقود) شامل ۱۵ كتاب است كه عبارتند از:
تجارت ، رهن، ضمان، صلح،
مضاربه ، مزارعه و مساقاة، وديعه، عاريه،
اجاره ، وكالت، وقف، صدقات هبات، سبق و رمايه،
وصایا و نكاح. البته در اين قسمت كتاب‌هاى مفلس، حجر، شركت، سكنى و حبس نيز آورده شده است.
جلد دوم: قسمت سوم( ايقاعات) از ۱۱ كتاب تشكيل مى‌شود كه عبارتند از:
طلاق ، خلع و مبارات، ظهار،
ایلاء ، لعان، عتق، تدبير و مكاتبه و
استیلاء ، اقرار، جعاله،
أیمان و نذر.
قسمت چهارم( احكام) شامل ۱۲ كتاب است كه عبارتند از: صيد، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه،
احیاء موات ، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزيرات،
قصاص و ديات.
قابل توجه است كه قسمتى از بخش احكام در قسمت اول كتاب از صفحۀ ۱۵۴ به بعد آورده شده است.
كتاب شرايع الاسلام با توجه به ويژگى‌هاى خاصى كه دارد در طول قرن‌هاى متمادى مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته است عبارت‌هاى واضح، دقت در رساندن معانى،
ایجاز در بكار گرفتن الفاظ، شيوۀ بى‌نظير در طرح مباحث، امانت‌دارى در بيان افكار و نظريات اين كتاب را از ساير كتاب‌هاى فقهى متمايز نموده است.
در الذريعة دربارۀ كتاب اين گونه آمده است: و كتابه هذا من أحسن المتون الفقهيّة ترتيبا و أجمعها للفروع .
از ويژگى‌هاى مهم كتاب اين است كه هم داراى شروح متعدد و هم تعليقه‌ها و يا حواشى زيادى مى‌باشد و علماى متأخر از مؤلف از راه‌هاى مختلف به كتاب توجه داشته و در حدود صد شرح و حاشيه در كتاب
أعیان الشیعة و الذريعة ذكر شده است.
در الذريعة دربارۀ شروح كتاب اين گونه گفته شده: و للعلماء عليه حواشي كثيرة بل و إن معظم الموسوعات الفقهية الضخمة التي ألفت بعد عصر المحقق شروح له.
و همين‌طور: سيأتي قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرايع ليس لها عنوان خاص
، و همين‌طور در صفحات ۳۱۶ تا ۳۳۲ از شمارۀ ۱۱۶۷ تا ۱۲۱۸ حدود ۵۰ شرح را نام برده است .
در أعيان الشيعة اين گونه آمده است، و كل من أراد الكتابة في الفقه الاستدلالي يكتب شرحا عليه كمسالك الأفهام،
مدارک الأحکام ، جواهر الكلام،
هدایة الأنام ، مصباح الفقيه و غيره. و صنف بعض العلماء شرحا لتودداته خاصة
اگر چه شروح شرايع بسيار زياد است امّا به مهم‌ترين آنها اشاره مى‌شود.
أ- مسالك الأفهام إلى شرائع الإسلام، تأليف شيخ زين الدين بن على عاملى،
شهید ثانی ( م ۹۶۶ ق).
ب- مدارك الأحكام في شرح شرائع الإسلام، تأليف سيد شمس الدين
محمد بن علی موسوی عاملی ( م ۹۴۶ ق).
ج-
جواهر الکلام في شرح شرائع الإسلام، تأليف
شیخ محمد حسن بن شیخ باقر نجفی ( م ۱۲۶۱ ق).
د-
مصباح الفقیه في شرح شرائع الإسلام، تأليف
حاج آقا رضا همدانی ( م ۱۳۲۲ ق).
ه- شرح الشرائع، تأليف ميرزا حبيب اللّه بن محمد دشتى( م ۱۳۱۲ ق).
و- دلائل الأحكام، تأليف سيد ابراهيم بن محمد باقر موسوى قزوينى، صاحب كتاب الضوابط( م ۱۲۶۲ ق).
ز- مصابيح الظلام في شرح مفاتيح شرائع الإسلام، تأليف سيد عبد الله بن محمد رضا شبر( م ۱۲۴۲ ق).
ح- شرح الشرائع، تأليف سيد رضا بن سيد مهدى
بحر العلوم طباطبايى نجفى.
ط- سبل السلام في شرح شرائع الإسلام، تأليف شيخ محمد رفيع بن عبد المحمد كرازى نجفى( م ۱۳۰۰ ق).
ك- شرح شرايع، مدقق شيروانى، محمد بن حسن، داماد مجلسى اوّل.
ل- تقرير الحرام في شرح شرائع الإسلام، تأليف ملا محمد على بن ملا حسين تسترى.
م-
جامع الجوامع ، تأليف سيد حسن بن سيد محسن اعرجى كاظمى.
ن- شرح شرايع، تأليف ملا محمد باقر يزدى حائرى، اين كتاب تقرير بحث استادش فاضل اردكانى است.
س- هداية الأنام في شرح شرائع الإسلام، تأليف شيخ محمد حسين بن هاشم عاملى كاظمى( م ۱۳۰۸ ق).
ع- مبانى جعفريه يا شرح شرايع، تأليف شيخ جعفر بن شيخ عبد الحسين آل شيخ راضى نجفى.
ف- شوارع الأعلام في شرح شرائع الإسلام، تأليف سيد محمد حسين بن محمد على شهرستانى( م ۱۳۱۵ ق).
حواشى و تعليقه‌هاى شرايع نيز زياد است كه در الذريعة ۵۴ شرح شرايع ذكر شده است كه به مهم‌ترين آنان اشاره مى‌شود.
أ- حاشيه بر شرايع، تأليف
محقق کرکی ، شيخ على بن حسين بن عبد العالى( م ۹۴۰ ق).
ب- حاشيه بر شرايع: تأليف شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى، معاصر محقق كركى.
ج- حاشيه بر شرايع، تأليف زين الدين على بن احمد شامى عاملى، معروف به شهيد ثانى( م ۹۶۶ ق)، اين كتاب دو جلد است و مسالك الأفهام و در ۷ جلد تأليف شده است.
د- حاشيه بر شرايع، تأليف ملا محمد على بن حسين تسترى مؤلف
تقریر الحرام .
ه- حاشيه بر شرايع، تأليف
آقا جمال الدین محمد بن حسین خوانساری ( م ۱۱۲۵ ق).
و- حاشيۀ
سید محمد مهدی بحر العلوم ( م ۱۲۱۲ ق)، از اول طهارت تا آخر شك در صلاة.
از زمان نگارش كتاب« شرائع الإسلام» تا به امروز، اين كتاب به عنوان يكى از كتاب‌هاى درسى فقهى در حوزه‌ها متداول گشته و تعداد زياد شروح و حواشى بر كتاب نيز مؤيد اين مطلب است.
در أعيان الشيعة اين گونه مى‌خوانيم: لما ألف
المحقق الحلی شرائع الإسلام استعاضوا به عن مؤلفات شيخ الطائفة و أصبح من كتبهم الدراسية، بعد أن كان كتاب النهاية هو المحور و كان بحثهم و تدريسهم و شروحهم غالبا منه.
و در جاى ديگر اين‌طور آمده است: قد رزق في مؤلفاته خطأ عظيما فكتابه المعروف بشرائع الإسلام هو عنوان دروس المدرسين في الفقه الاستدلالي في جميع الأعصار .
در الذريعة نيز اين‌طور نوشته شده است: و لا يزال من الكتب الدراسية في عواصهم الشيعة و قد اعتمد عليه الفقهاء خلال هذه القرون العديدة فجعلوا أبحاثهم و تدريساتهم فيه.
همان‌طور كه گذشت شيوۀ نگارش و تدوين كتاب، شيوۀ بى‌نظير و جديدى است كه از دو جنبۀ تقسيم‌بندى مطالب و ترتيب احكام قابل توجه است.
به تقسيم‌بندى مطالب كتاب قبلا اشاره شد و اما ترتيب احكام به گونه‌اى است كه ابتدا
احکام واجب و سپس مستحب و بعد از آن
مکروه و در نهايت حرام بيان مى‌شود.
مؤلف در كتاب«
المعتبر فی شرح المختصر » در بحث احكام
جنب و حايض به اين نحوه بيان احكام تصريح دارند: إنما أخرنا هذا الحكم و هو متقدم في الترتيب، لما وضعنا عليه قاعدة الكتاب من البداءة في كل قسم بالواجب و إتباعه بالندب و تأخر المكروه فاقتضى ذلك تأخير هذا الحكم.
از نكات مثبت كتاب حواشى در ذيل صفحات كتاب مى‌باشد كه براى توضيح مطالب و رفع ابهامات بسيار مفيد است. موارد
استفاده از حواشى عبارتند از:
- بيان
اختلاف در بين نسخه‌ها.
- بيان مرجع ضمير در متن كتاب.
- توضيح جملات.
- بيان بعضى از مصاديق احكام.
- بيان مدارك بعضى از احكام و يا روايات.
در نقل مطالب از منابع و مآخذ كتاب سعى شده، از منابع اوليه و بصورت خلاصه اما گويا و مفيد استفاده شود و اگر در بيان مطلبى از منابع نياز به توضيحى دارد در داخل پرانتز توضيح داده شود.
در كتاب، اصطلاحاتى وجود دارد كه براى توضيح آنها، آنچه را كتاب«
التنقیح الشرائع لمختصر الشرائع » آمده است، نقل مى‌كنيم.
در آن كتاب كه چاپ انتشارات آيت الله الحكيم العامّة در نجف اشرف در شمارۀ ۳۰۶ است اين گونه مى‌خوانيم: يقول المقداد اصطلح المصنف_ أي المحقق الحلي_ في كتابه على عبارات نذكر تفسيرها:
فالأشهر: مشهورترين در بين روايات.
الأظهر: ظاهرترين در فتوى.
أشبه: آنچه اصل مذهب و عمومات و يا اطلاقات مستفاد از ادله دلالت دارد.
الأصح: آنچه نزد مؤلف احتمال بيشترى دارد.
الأحوط: آنچه عمل به آن متيقن است و برائت هم هست.
الأكثر: أكثر علما.
الأنسب: مرادف اشبه است.
الأولى: ترجيح يكى از دو قول يا يكى از دو احتمال بر ديگرى.
التردد: جايى كه تعارض دو دليل باشد بدون ترجيح يكى بر ديگرى.
على قول: دليلى براى آن پيدا نكرده است.
قول مشهور: يعنى مشهور بين فقها و دليلى براى آن نيافته است.
شيخ: شيخ طوسى.
شيخين: شيخ طوسى و شيخ مفيد.
الثلاثة: شيخ طوسى، شيخ مفيد، سيد مرتضى.
علم الهدى: سيد مرتضى.
روضات الجنات : و له تصانيف حسنة محققة محرّرة عذبة، فمنها« شرائع الإسلام» مجلدان
ریاض العلماء : كان عظيم الشأن جليل القدر رفيع المنزلة لا نظير له في زمانه، له كتب منها: كتاب شرائع الإسلام في مسائل
الحلال و الحرام.
فوائد رضویه : از براى آن جناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند كتاب شرائع الإسلام
لؤلؤ البحرین : و له قدّس سرّه من التصانيف كتاب شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام
تعليقۀ علامۀ كبير
سید محمد صادق بحر العلوم بر لؤلؤ
البحرين: و مصنفاته القيّمة- لا سيّما( شرائع الإسلام) ما زالت مرجعا للفقهاء، و قد شرح( الشرائع) شروحا عديدة، و أوسعها( جواهر الكلام) للعلامة المحقق الفقيه الشيخ محمد حسن ابن الشيخ محمد باقر النجفي- فقد طبع طبعات عديدة
الذريعة: و كتابه هذا من أحسن المتون الفقهية ترتيبا و أجمعها للفروع
این کتاب در چهار جلد به زبان عربی، به کوشش انتشارات استقلال، در
تهران، به سال ۱۴۰۹ ق چاپ و منتشر شده است.
سایت اندیشه قم نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام ، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی .
