سید محسن حکیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سید محسن طباطبایی حکیم (۱۳۰۶-۱۳۹۰ق)،
فقیه مجاهد عراقی و
مرجع تقلید شیعیان در
قرن چهاردهم هجری قمری بود.
![سید محسن حکیم]()
وی از بزرگانی چون ملا
محمدکاظم خراسانی،
آقا ضیاء عراقی، شیخ
علی جواهری، میرزا
حسین نائینی،
سید ابوتراب خوانساری، بهره برده و به
درجه اجتهاد رسید و در
اخلاق از
سید محمدسعید حبّوبی،
باقر قاموسی،
سید علی قاضی استفاده کرد. او در جریان
جنگ جهانی اول در مقابه با عثمانی، فرمانده بخشی از عراقیات را بر عهده داشت. ایشان پس از
آیت الله بروجردی مرجعیت عام شیعیان را عهده‌دار شد و خدمات بسیاری را برای حوزه‌های علمیه و شیعیان انجام داد که مبارزه با
مارکسیسم، ساماندهی حوزه‌های علمیه، خدمات فرهنگی، رفاهی، اجتماعی، پشتیبانی از نشریات و نویسندگان، حل مسائل اجتماعی و سیاسی مسلمانان و رفع منازعات فرقه‌ای و مذهبی، از جمله خدمات این عالم بزرگ بود. ایشان دخالت در امور سیاسی را از وظایف دینی می‌دانست و در اموری که در جهت کاهش مشکلات مردم و آسایش آنان بود اقدام می‌کرد و نسبت به مسائل سیاست خارجی هم حساس بوده و در مواقع لازم اقداماتی را انجام می‌داد. از این عالم بیش از چهل تالیف برجای مانده و کتاب
مستمسک العروة الوثقی از آثار مشهور اوست.
سید محسن حکیم در
عید فطر ۱۳۰۶ در
نجف، در خاندانی که در
عراق شهرت فراوان داشتند، به دنیا آمد. (در کتاب
اعیان الشیعه،
نجوم امت،
الامام محسن الحکیم،
الاعلام للزرکلی و
موسوعة طبقات الفقهاء محل ولادت او را بنت جبیل
لبنان دانسته‌اند.)
پدر سید محسن، مهدی بن صالح طباطبائی نجفی، مشهور به
سید مهدی حکیم،
عالم دینی بود. سید محسن در شش سالگی پدرش را از دست داد و برادر بزرگش،
سید محمود، سرپرستی او را بر عهده گرفت.
در
قرن دهم امیر سید علی، پزشک ویژه
شاه عباس صفوی، همراه پادشاه به زیارت
مرقد امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) شتافت. فضای معنوی این شهر آسمانی چنان قلب پاک پزشک دربار را شیفته ساخت که بی‌اختیار به تقاضای اهالی نجف پاسخ مثبت داده، برای همیشه خادم آستان علی (علیه‌السلام) و حکیم ساکنان حریم آن امام راستین شد. بدین‌ترتیب سید علی به «حکیم» شهرت یافت و این نام را برای همیشه در فرزندانش به یادگار نهاد.
سید محسن حکیم از هفت سالگی
قرائت قرآن و خواندن و نوشتن و از نُه سالگی تحصیل
علوم دینی را آغاز کرد.
درس‌های مقدماتی، مانند
ادبیات عرب و
منطق و برخی متون
اصول فقه (مانند
قوانین و
معالم) و نیز برخی متون فقهی (مانند
شرایع و
لمعه) را نزد برادرش، سید محمود، و دروس مقاطع بالاتر را نزد افراد دیگری چون صادق جواهری و
صادق بهبهانی خواند. در
۱۳۲۷، فراگیری دروس عالی حوزه (دوره خارج) را آغاز کرد و نزد آخوند ملا
محمدکاظم خراسانی،
آقا ضیاء عراقی، شیخ
علی جواهری، میرزا
حسین نائینی و
سید ابوتراب خوانساری،
فقه و
اصول و
رجال را فرا گرفت و به
درجه اجتهاد رسید.
او در
اخلاق، از
سید محمدسعید حبّوبی،
باقر قاموسی،
سید علی قاضی و شیخ
علی قمی بهره برد. در این میان انس و مراوده با حبّوبی ــ که خود از استاد بزرگ اخلاق،
ملا حسینقلی همدانی، بسیار متأثر بود ــ در بنای شخصیت حکیم نقش به سزایی داشت.
سال
۱۳۳۲ برای بیشتر مردم جهان بسیار تلخ و دشوار بود. آتش
نخستین نبرد جهانی هر روز شعله‌ورتر می‌شد. هر چند
شیعیان همواره از بی‌مهری دولت عثمانی رنج می‌بردند، ولی این مسأله هرگز آنان را از انجام وظیفه باز نداشت. فقیهان بزرگ نجف
جهاد با کافران بریتانیایی را واجب خواندند
و خود پیشتر از دیگران رهسپار جبهه‌های نبرد شدند. یکی از پژوهشگران در این‌باره می‌نویسد:
نیروهای مجاهدان در جبهه شعیبیه ۱۸۰۰۰ تن و در منطقه قرنه ۴۰۰۰۰ نفر بود. رهبران مردمی مجاهدان را در سه جبهه مستقر کرده بودند: جبهه مرکزی قونه به فرماندهی
شیخ الشریعه اصفهانی،
مهدی حیدری،
مصطفی کاشانی. جبهه راست شعیبیه به رهبری مجتهدانی مانند سید محمدسعید حبوبی، سید محسن حکیم و
باقر حیدر؛ جبهه پشت، هویزه به رهبری حضرات
آیات مهدی خالصی،
محمد خالصی،
جعفر شیخ راضی،
عبدالکریم جزایری و
عیسی کمال‌الدین.
سید محمدسعید، که به سبب کهولت سن توان اداره چنین سپاهی در خویش نمی‌دید، مهر ویژه خویش به سید محسن حکیم سپرده، او را بدین امر خطیر گماشت و به رزمندگان گفت:
آقای حکیم، حفظه
الله، امین و مورد اعتماد من است. هر حکمی کند باید انجام گیرد.
این کردار سید محمدسعید حبوبی مال‌های بسیاری، تحت عنوان هدایای مردمی و کمک‌های دولت عثمانی، سمت سید محسن گسیل داشت ولی فرزند پارسای خاندان حکیم هرگز از آن مال‌ها به سود خویش بهره نگرفت و حتی اسبی برای استفاده خود در جبهه تهیه نکرد.
به گونه‌ای که چون عثمانیان و عشایر از جبهه شعیبیه عقب نشسته، حبوبی و حکیم را همراه تعدادی اندک در برابر متجاوزان تنها نهادند، حبوبی از حکیم خواست تا خود را به ستاد فرماندهی رسانده، کسب تکلیف کند. ولی دریغ که سید محسن اسب نداشت و از هر که تقاضای چارپا کرد با پاسخ منفی روبرو شد،
زیرا موفقیت دشوار بود و اسب برترین وسیله گریز، سید محمدسعید ناگزیر اسب خویش را در اختیار حکیم قرار داد و گفت: اگر حکیم سالم بماند و من هلاک شوم مانعی ندارد. وجود او سودمندتر است. روزی خواهد آمد که او به ریاست می‌رسد.
به هر حال هجوم سنگین نیروهای
بریتانیا سرانجام مجاهدان را عقب راند. در ناصریه سید محمدسعید بیمار شده، چشم از جهان فرو بست. اندکی بعد
ناصریه سقوط کرد
و حکیم با درس‌های نوینی که آموخته بود، به نجف بازگشت.
حکیم از
۱۳۳۳، پس از بازگشت از جهاد، تدریس دوره سطح حوزه و از
۱۳۳۷ یا
۱۳۳۸ تدریس دوره
خارج فقه و اصول را آغاز کرد و در بیش از نیم قرن تدریس، شاگردان فراوانی تربیت کرد.
شماری از مشهورترین شاگردان او عبارت‌اند از: فرزندش
سید یوسف حکیم،
محمدتقی آل‌فقیه از علمای مشهور
لبنان (متوفی ۱۳۷۸ش)،
سید اسماعیل صدر،
سید محمدتقی بحرالعلوم،
سید محمدباقر صدر،
محمدعلی قاضی طباطبائی،
سید علی حسینی سیستانی،
سید اسداللّه مدنی،
محمدمهدی شمس‌الدین،
محمدحسین فضل‌اللّه،
حسین وحید خراسانی،
سید موسی صدر،
سید حسن خرسان،
سید حسین مکی عاملی،
محمدتقی تبریزی،
نصراللّه شبستری و
سید سعید حکیم.
(برای فهرست تفصیلی شاگردان رجوع شود به کتاب الامام المجاهد السید محسن الحکیم و اساطین المرجعیة العُلیا فی النجف الاشرف.
)
پس از درگذشت نائینی (۱۳۱۵ش) برخی مقلدان او به حکیم رجوع کردند و پس از درگذشت
سید ابوالحسن اصفهانی (۱۳۲۵ش) مرجعیت او تثبیت شد و پس از درگذشتِ
حاج آقا حسین بروجردی (۱۳۴۰ش)، مرجعیت عام یافت.
به گفته فرزندش، محمدباقر حکیم،
او برای ایفای درست این مسئولیت، با ایجاد تحول، نهادی منسجم با تشکیلاتی منظم سامان داد و ذیل این نهاد، مؤسسات گوناگون مذهبی، فکری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و جهادی تشکیل داد و مدارس علمی و کتابخانه‌های فراوانی تأسیس کرد و عالمان بسیاری را در خدمت این اهداف به کار گرفت و هماهنگ ساخت.
شماری از اقدامات حکیم عبارت‌اند از: احداث یا بازسازی و مرمت ده‌ها
مسجد،
حسینیه و بنای فرهنگی، تأسیس کتابخانه‌ای عمومی در نجف به نام
مکتبة آیةاللّه الحکیم العامه و به‌تدریج، ایجاد شعبه‌هایی از آن در برخی شهرهای
عراق و نیز در کشورهایی چون
اندونزی،
ایران،
بحرین،
پاکستان،
سوریه، لبنان،
مصر و
هند، پشتیبانی مادّی و معنوی از نشریاتی مانند الاضواء، رسالة الاسلام، النجف، الایمان، الثقافة الاسلامیة و سلسله کتاب‌ها و جزوه‌هایی با عنوان «مِنْ هُدَی النجف» و نویسندگان آنها و نیز حمایت از نویسندگان، خطیبان، ادیبان و شاعرانی که فرهنگ اسلامی را گسترش می‌دادند و با اندیشه‌های الحادی و کمونیستی یا انحرافی مقابله می‌کردند.
او به نقشِ محوری مرجعیت در حل مسائل اجتماعی و سیاسی مسلمانان و رفع منازعات فرقه‌ای و مذهبی، توجه ویژه‌ای داشت و آن‌جا که مصلحت مسلمانان ایجاب می‌کرد موضع‌گیری می‌نمود و در صدد حل اندیشمندانه مسائل برمی‌آمد. فرستادن هیئتی به هند برای رفع اختلاف میان عالمان آن دیار، موضع‌گیری در اعتراض به قتل‌عام مسلمانان پاکستان، پشتیبانی از تأسیس المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی در لبنان و موضع‌گیری درباره
اخوان المسلمین مصر نمونه‌هایی از اقدامات او بودند.
در دوره زعامت
آیت اللّه حکیم و با کوشش او حوزه‌های علمی
شیعه، به ویژه
حوزه نجف، به پیشرفت کمّی و کیفی چشمگیری دست یافتند و امور اداری آنها نظم بهتری یافت.
تعدادی از اقدامات او در این‌باره بدین قرار است:
برنامه‌ریزی و تلاش به منظور افزایش شمار طلاب، چنان‌که فقط در حوزه نجف شمار طلاب از ۱۲۰۰ تن به حدود ۸۰۰۰ تن رسید، تأسیس مدرسه علوم اسلامی و غنا بخشیدن به دروس حوزه با برقراری درس‌هایی چون
فلسفه،
کلام،
تفسیر و اقتصاد، برنامه‌ریزی برای آشنا شدن طلاب با اندیشه‌های الحادی، مانند
مارکسیسم، و توجه دادن بزرگان حوزه به خطر آنها؛ تمرکززدایی از حوزه و گسترش حوزه‌های علمیه در شهرها و مناطق دوردست و سایر کشورها، مانند پاکستان،
عربستان و کشورهای افریقایی و اهتمام به تسهیلات و ملزومات تحصیل و اسکان طلاب خارجی، از جمله اختصاص مدرسه‌ای در نجف به طلاب هندی و مدرسه‌ای به طلاب افغانی و تبتی.
آیت الله حکیم معارض سرسخت کمونیسم بود. پس از کودتای عبدالکریم قاسم در عراق و به قدرت رسیدن او در ۱۳۳۷ش/ ۱۹۵۸، برای ترویج افکار کمونیستی و تصویب قوانین ناسازگار با احکام فقهی، از جمله قانون احوال شخصیه عراق (مصوب ۱۳۳۸ش/۱۹۵۹)، زمینه مناسبی فراهم شد.
آیت الله حکیم رسماً به تصویب این قانون اعتراض کرد و عالمان و خطیبان را به آگاه کردن مردم از ماهیت ضددینی آن فراخواند.
او همچنین با صدور دو فتوای تاریخی در ۱۳۳۸ش، پیوستن به حزب کمونیست را شرعاً غیرمجاز و در حکم
کفر و الحاد یا ترویج کفر و الحاد دانست. در پی این فتوا، دیگر عالمان نجف نیز فتواهای مشابه دادند و سرانجام عبدالکریم قاسم را به عذرخواهی واداشتند.
آیت الله حکیم نه تنها از امور سیاسی دوری نمی‌کرد بلکه دخالت در این امور را، اگر به اصلاح آنها و کاهش مشکلات مردم و آسایش بیشتر آنان کمک می‌کرد، وظیفه دینی می‌دانست.
او در تأسیس و تثبیت جماعت العلماء فی النجف الاشرف، که تشکلی سیاسی ـ حوزوی بود، نقش اساسی داشت و از تشکیل احزاب اسلامی با شرایطی حمایت می‌کرد.
در مسائل داخلی، او اعتراض به دولت و تلاش برای اصلاح عملکرد آن را لازم می‌شمرد. برخی اقدامات او در این‌باره عبارت بودند از:
سفر به
بغداد در ۱۳۴۲ش/ ۱۹۶۳ در اعتراض به رژیم بعثی حکومت عبدالسلام عارف و، به سبب
حبس و
شکنجه مخالفان، اعتراض شدید به سبب سیاست طایفه‌گرایی، تبعیض مذهبی و تفرقه‌افکنی و نیز تصویب قانون ملی‌سازی برخی از شرکت‌های تجاری در ۱۳۴۳ش/ ۱۹۶۴، که به تضعیف قدرت مالی شیعیان می‌انجامید.
واکنش شدید به تصمیم حکومت عارف در سرکوب کردهای شمال عراق (به استناد فتوای شماری از عالمان
اهل سنّت، به بهانه تجزیه‌طلبی و خروج کردن آنان بر حکومت).
آیت الله حکیم با فتوا دادن به جایز نبودن جنگ با کردها، از کشتار آنان جلوگیری کرد.
در مسائل خارجی،
آیت الله حکیم در قبال مسئله
فلسطین حساسیت ویژه‌ای داشت. او در برابر تهاجم صهیونیست‌ها در ۱۳۴۶ش/۱۹۶۷ به فلسطین، همه مسلمانان را به ایستادگی و بسیج همه امکانات فراخواند، به رسمیت شناختن
اسرائیل از جانب حکومت وقت ایران را محکوم کرد و در حادثه آتش زدن
مسجدالاقصی در ۱۳۴۸ش/۱۹۶۹ با صدور بیانیه‌ای، مسئولیت شرعی و تاریخی مسلمانان را در برابر صهیونیست‌ها یادآور شد.
آیت
اللّه حکیم در پاره‌ای از رویدادهای سیاسی ایران نیز مخالفت خود را با عملکرد حکومت
محمدرضا پهلوی نشان داد، مانند واکنش شدید او به تصویب
لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، که آن را بر خلاف قوانین
دین و
مذهب معرفی کرد. او پس از کشتار شماری از طلاب
مدرسه فیضیه نیز در تلگرامی، ضمن اعلام تأثر شدید خود، پیشنهاد کرد که علما دسته‌جمعی به
عتبات مهاجرت کنند تا او بتواند رأی صریح خود را درباره دولت ایران صادر کند.
امام خمینی و شماری دیگر از علمای
قم در پاسخ به این تلگرام، مهاجرت را به صلاح ندانستند و حضور در ایران را ضروری قلمداد کردند.
او همچنین پس از
حادثه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در تلگرامی قتل‌عام و ارعاب مردم را نشانه ناتوانی حکومت در اداره مملکت دانست و آن را به شدت محکوم کرد.
پس از کودتای حسن البکر، حزب بعث که ماهیتی ضد اسلامی داشت تلاش کرد بیش از پیش بر
آیت اللّه حکیم فشار آورد و او را به تسلیم وادار کند. سال‌های پایانی زندگی ایشان با تضییقات بسیار و حبس خانگی و سختگیری بر حوزه علمیه و شیعیان عراق و مقاومت ایشان همراه بود. (برای توضیحات تفصیلی رجوع شود به کتاب الامام محسن الحکیم و احیاگر حوزه نجف.
)
آیت اللّه حکیم ــ که طباطبائی حکیم نیز خوانده می‌شد و خود نیز با همین نام امضا می‌کردــ در ۲۷
ربیع‌الاول ۱۳۹۰ در بغداد، بر اثر بیماری، درگذشت. پیکر او از بغداد تا
کربلا و سپس تا
نجف تشییع باشکوهی شد و در مقبره مخصوصی که خود در کنار کتابخانه‌اش آماده کرده بود به خاک سپرده شد.
(برای ویژگی‌های اخلاقی او رجوع شود به کتاب
الامام الحکیم السید محسن الطباطبائی و برای درباره فرزندان او رجوع شود به دانشنامه جهان اسلام.
)
آیت الله حکیم در استنباط احکام شرعی، به نص
آیات و روایات اتکای فراوانی می‌کرد و آن‌جا که آیه و حدیث اجازه تفسیر موسّع به او می‌داد، چندان به شهرت و اجماع اعتنا نداشت
از این‌رو، در برخی مسائل فقهی، رأی او برخلاف رأی مشهور است، از جمله نظر او درباره پاک بودن ذاتی
اهل کتاب، یعنی
یهودیان،
مسیحیان و
زردشتیان.
(برای آگاهی از شماری از این آرای خاص رجوع کنید به کتاب مع علماء النجف الاشرف و الامام محسن الحکیم.
)
آیت
اللّه حکیم علاوه بر تدریس فقه و اصول و اداره حوزه و نیز زعامت و مرجعیت، بیش از چهل اثر پدید آورده که برخی از آنها تألیف و برخی شرح یا حاشیه است.
مستمسک العروة الوثقی نخستین شرح استدلالی
عروة الوثقی (اثر فقهی مشهور
سید محمدکاظم یزدی) است.
آیت الله حکیم مطالب این کتاب را نخست در درس خارج فقه خود، که محور آن عروة الوثقی بود، مطرح کرد و سپس آن را تدوین نمود.
این اثر، که شامل ابواب عبادات و بخشی از معاملات می‌شود، بارها در نجف،
بیروت و
ایران چاپ شده است.
آیت الله حکیم در این اثر، با بیانی ساده و موجز، دلایل احکام را به دقت ذکر کرده و به نقد و شرح آن پرداخته است. مستمسک مورد مراجعه فراوان فقهای معاصر بوده و در آثار یا درس‌های فقهی، بسیار مورد توجه است.
اثر دیگر
آیت الله حکیم،
حقائق الاصول، شرحی است بر
کفایة الاصول اثر مهم استاد او،
آخوند خراسانی، در اصول فقه.
آیت الله حکیم سال‌ها پس از تألیف این اثر، بار دیگر آن را مرور کرد و مُنَقَّح ساخت. این اثر بارها چاپ شده است.
نهج الفقاهه شرح و حاشیه‌ای است بر کتاب
المکاسب، اثر فقهی
شیخ انصاری.
آیت الله حکیم در جلد اول این اثر، که چند بار چاپ شده و به مبحثِ بیع اختصاص دارد، تا اول مبحث «عقد مُکرَه»، عین عبارات مکاسب را شرح کرده و بر آنها حاشیه نوشته است، ولی از آن‌جا به بعد، بدون نقل عبارات مکاسب، به تحلیل مطالب آن پرداخته است. جلد دوم این اثر، حاشیه بر مبحث خیارات است.
منهاج الصالحین رساله عملیه مبسوطی است شامل فتاوای
آیت الله حکیم در ابواب گوناگون فقه.
این اثر به عربی ساده و در دو جلد است: جلد اول در عبادات و جلد دوم در معاملات.
فقهای بسیاری، از جمله
سید ابوالقاسم خوئی،
سید محمدباقر صدر،
سید عبدالاعلی سبزواری و
سید محمد روحانی بر آن حاشیه نوشته و با الگو گرفتن از آن و تکمیل مباحث آن، آثاری به همین نام نوشته‌اند.
حسین بن محمود آل‌مکی،
منهاج الصالحین را تلخیص کرده و سید محمدسعید طباطبایی حکیم بر آن شرح نگاشته است.
شماری دیگر از آثار حکیم عبارت‌اند از:
مختصر منهاج الصالحین؛
منهاج الناسکین (مناسک و احکام تفصیلی
حج)؛
مختصر منهاج الناسکین؛
دلیل الناسک، حاشیه‌های استدلالی بر مناسک حج نائینی،
که آن را حاشیه مناسک شیخ انصاری دانسته‌اند.
دلیل الحاج؛
شرح التبصرة، شرحی استدلالی بر
تبصرة المتعلمین علامه حلّی؛
حاشیة العروة الوثقی؛
شرح تشریح الافلاک
شیخ بهائی، در هیئت؛
بحث فی الدرایة؛
اصول الفقه؛
شرح المختصر النافعِ
محقق حلّی، که نخستین اثر فقهی حکیم است (تألیف در ۱۳۳۱)؛
الحاشیة علی ریاض المسائل؛
المسائل الدینیة؛
تعلیقات علی تقریرات الخوانساری؛
تقریرات درس الآقا ضیاءالدین العراقی؛
و رسالة فی ارث الزوجة.
رساله‌های عملیه‌ای نیز مطابق با فتواهای حکیم، به زبان‌های غیر عربی، تدوین شده است، از جمله منتخب الرسائل به
فارسی و منهاج العاملین به اردو. (درباره این کتاب‌ها و دیگر آثار و چاپ آنها به این منابع رجوع شود.
)
(۱) آقا بزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) امین، سید محسن، اعیان الشیعه.
(۳) امینی، محمدهادی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الآن، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
(۴) انصاری، مرتضی، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری قدس سره، قم ۱۳۷۳ش.
(۵)
باقری بیدهندی، ناصر، «نجوم امت:
آیت
اللّه العظمی حاج سید محسن حکیم (رضوان
اللّهعلیه)»، نورعلم، دوره ۲، ش ۲ (دی ۱۳۶۶).
(۶) بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش.
(۷) بَهادلی، علی‌احمد، الحوزة العلمیة فی‌النجف: معالمها و حرکتها الاصلاحیة، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه/ ۱۹۲۰ـ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
(۸) بیاتی، حامد، «المرجعیة الدینیة و دورها القیادی السید محسن الحکیم نموذجاً، فی ضوء الوثائق السریة البریطانیة ۱۹۶۳ـ۱۹۶۶م»، در النجف الاشرف: اسهامات فی الحضارة الانسانیة، ج ۱، لندن: بوک اکسترا، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۹) صفاءالدین تبرّائیان، احیاگر حوزه نجف: زندگی و زمانه
آیت اللّه العظمی حکیم، تهران ۱۳۸۷ش.
(۱۰) جنّاتی، محمدابراهیم، طهارة الکتابی فی فتوی السید الحکیم «قده»، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۱) حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
(۱۲) فیاض‌حسینی، هاشم، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، (لندن) ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
(۱۳) حسینی اشکوری، احمد، الامام الحکیم السید محسن الطباطبائی، نجف ۱۳۸۴.
(۱۴) حکیم، محمدباقر، مرجعیة الامام الحکیم قدّس سرّه: نظرة تحلیلیة شاملة، قم ۱۴۲۴.
(۱۵) دوّانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران (۱۳۶۰ش).
(۱۶) زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۱۷) عدنان ابراهیم سراج، الامام محسن الحکیم: ۱۸۸۹ـ ۱۹۷۰م، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۱۸) علی‌صغیر، محمدحسین، اساطین المرجعیة العُلیا فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۹) غروی، محمد، مع علماء النجف الاشرف، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۲۰) مغنیه، محمدجواد، مع علماء النجف الاشرف، بیروت ۱۹۸۴.
(۲۱) اللجنة العلمية فى مؤسسة الإمام الصادق، موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۲۲) نفیسی، عبداللّه فهد، دورالشیعة فی تطور العراق السیاسی الحدیث، بیروت ۱۴۰۵.
(۲۳) دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
•
بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «سید محسن حکیم»، شماره۶۳۹۹. •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آیت الله سید محسن حکیم»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۷/۲۹.
