سفرنامه گوهر مقصود (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفرنامه گوهر مقصود، اثر آقا سید مصطفی طهرانی (میرخانی) یکی از وکلای دوره اول دارالشوری و از مکتوبات دوره استبداد صغیر می‌باشد. این کتاب به
زبان فارسی است.
نویسنده، پس از تحمل سختی‌های بسیار از عمال حکومت در حالتی عاشقانه توام با سرگشتگی عارفانه رهسپار بارگاه ملکوتی حضرت
علی بن موسی الرضا علیه‌السّلام گردیده و شرح کامل سفر را با نثری قوی،
مسجع و شیرین در صدف این کتاب پرورانده است.
از آن جا که مطالب کتاب، شامل مسایل اجتماعی، سیاسی، موضوعات روز، یادآوری از تاریخ باستان، انتقاد از بیداد، برانگیخته شدن شور تجدد، تجدید حیات فکری، تنوع موضوعات و گاه همراه با کاربرد لغات فرنگی است، در مجموع نمونه‌ای جامع از مختصات زبانی و فکری ادبیات مشروطه را نیز ارائه می‌دهد.
در ابتدا، سپاس نام‌هایی از خانم مریم میرخانی نوشته شده است و بعد از آن پیش گفتار و مقدمه مصحح کتاب درباره معرفی اجمالی مولف و روش تصحیح خودش در کتاب را ذکر کرده است. در ادامه کتاب، طی چهار بخش تحت عنوان واقعیات، به مطالب کتاب خود ادامه داده است.
مولف در این سفرنامه، گاه قدرت سیاسی- اجتماعی
روحانیت و بهره برداری از این قدرت را به نمایش می‌گذارد! و این گونه می‌نویسد: «... با خود عهد بسته‌ام... حکمی بر حرمت نشستن این گاری گرفته... در میان مردم منتشر سازم..... خندید گفت: ... حجج اسلام را زحمت ندهید... می‌گویم یک گاری دیگر بیاورند...
و سورچی با وقوف همراه شما بفرستند... تا شما هم اعلام دهید که در مسافرت غیر از نشستن گاری
حرام است...»
همچنین گاه به تخصص روحانیت اشاره می‌کند که «احکام دین و آیین شریعت حضرت
خاتم النبیین را از
علما و یا ناقلین از متدینین باید آموخت نه از این مردم جاهل عوام! »
در برخورد با یک
یهودی روسی و حل و فصل دعوای او با یک
خراسانی ، نحوه برادری و اخوت را به او آموزش می‌دهد و در پاسخ سؤالات او، اصول و ضروریات مشترک ادیان و سبب اختلاف میان پیروان ادیان، و راه رسیدن به هدف مشترک ادیان را به سادگی بیان می‌دارد.
گاه نیکی‌های غرب و تربیت غربی را ستوده و گاه با نقد و بررسی، بدی‌های غرب و پیروی از آن‌ها را نکوهش می‌کند؛ یعنی ابتدا از روش آن‌ها در مسایل اجتماعی و حکومتی خودشان تعریف کرده و بعد نحوه برخورد آن‌ها با کشورهای دیگر و فریب و سالوس آن‌ها با دیگران را مذمت می‌نماید.
در هر مطلبی که می‌آورد، دلیلی هم برای آن ارائه می‌دهد، برای نمونه: «... نواحی خراسان الی ماواءالنهر در قدیم الایام مردمان جنگجو و متهور بسیار داشت، چنانچه از تواریخ معلوم می‌گردد که چه بسیار از سلاطین
ایران از این قطعه خاک حرکت و عالم گیری نموده‌اند. اما آن زمان استعمال
تریاک نبود. برعکس، حال به واسطه استعمال تریاک چنان
فتوت ، مروت، همت، حمیت، غیرت و آدمیت از میان ایشان رفته که حفظ ناموس خود را نمی‌توانند، بنمایند...»
نگارش کتاب با توجه به مطالب آن، در مدت کمتر از سه ماه صورت گرفته است.
مردی آن را نوشته که زندگی روزمره او با
زیارت ، عبادت، سیاحت و مراودات سیاسی و اجتماعی بسیار، همراه بوده و اگر گرفتاری زن و بچه و یا مشغله کسب و کار نداشته، در عوض دست و پنجه نرم کردن، با مشکلات ناشی از نبودن همین دستگیره‌ها، و نیز فعالیت‌ها و دلهره‌های سیاسی، وقت زیادی از او می‌گرفته است.
نگارش کتاب از ۶
شعبان ۱۳۲۶ آغاز شده، پس از هفتاد روز، یک باره رها می‌گردد و نویسنده پس از هشتاد و دو روز به
تهران بازگشته و خاطراتی تلخ و شیرین اما قابل تامل و آموزنده و جذاب از زندگانی خود، در برهه‌ای از دوران تلخ و تاریک استبداد صغیر، باقی می‌گذارد.
او ضمن وصف حال خود در شب قبل از حرکت می‌نگارد که «غواص فکرم در دریای ظلمت آن شب به غواصی گوهر مقصود می‌شتافت و لشکر خیالم چون جند اسکندر در وادی ظلمات از پی تحصیل سرچشمه آب حیات به هر سو می‌تاخت.»
گوهر مقصود «گذشته از این که از جنبه تاریخی در روشن کردن برخی از زوایای تاریک تاریخ مشروطیت خالی از فایده نیست، در زمینه آشنایی با عادات و آداب اجتماعی حدود صد سال پیش تهران و برخی دیگر از ولایات ایران نیز منبع مفیدی به شمار می‌رود... آقا سید مصطفی شرح لحظه به لحظه سفر خود و حدود ده تن از همسفران خویش را با گاری پست نگاشته است و تمام مشکلات مراحل و منازل و قهوه خانه‌ها و
کاروانسراها و قصبات و شهرهای بین راه را و سپس اقامت در
مشهد و
زوار ، همچنین ستم‌های عمله حکومت استبداد به مردم و اجحاف مردم به یکدیگر و ستم پذیری برخی اقشار از وقایع تاریخی دوره محمدعلی شاه در
تبریز و
تهران و مشهد را... به قلم آورده است.
او علاوه بر استفاده از شعر فارسی و عربی به سبک گلستان و کلیله و یا بهتر بگوییم، به سبک منشآت قائم مقام و زنبیل فرهاد میرزا و منشآت امیرنظام گروسی، جای جای عنان نثر را به دست
سجع می‌سپارد. با وجود این، تنه اصلی نثر او در سراسر کتاب چنان بر ساده نویسی استوار است که اگر کتاب او در همان زمان تالیف، چاپ می‌شد، شاید امروز ما، در کنار جمالزاده، او را هم از آغازگران ساده نویسی می‌دانستیم.»
بخشی از خاطرات کتاب، حال و هوای نویسنده را در
زیارت‌های عارفانه و عاشقانه اش نشان می‌دهد و نیز طبع شعر وی را، که جای جای به مناسبت ابیاتی سروده و نای طبع را نوا بخشیده است. نثر سرشار از تپش، جذاب و شیرین کتاب، نشانگر شور و شوق و استعداد سرشار و نحوه ارائه مطالب بیانگر مطالعات گسترده ایشان در حوزه‌های علوم عقلی و نقلی و تاریخی و ادبی و... البته با توجه به پایگاه ویژه اجتماعی ایشان می‌باشد.
سید مصطفی تهرانی میرخانی (۱۳۵۰- ۱۲۵۷ ق)؛ از جمله رجال سیاسی صدر مشروطه است که شرح مجموعه‌ای از خاطرات و سفرنامه خود را بهانه و وسیله قرار داده تا انتقادات و برداشت‌های خود را از اوضاع اجتماعی بیان دارد و با آن که با سبک نویسندگی جدید آشنا نبوده، ولی نظر به تماس مستقیم با مسایل سیاسی و اجتماعی نمونه خوبی از واقع نگاری به دست داده است و مخصوصا آن قسمت از سفرنامه و خاطراتش که خود نمی‌خواسته، خوانده شود، خواندنی است. نثرش ادبی و رسمی نیست؛ اما در بیان مقاصد ناگفته نویسنده بسیار گویا است. مادر این سفرنامه می‌خوانیم که سرباز گرسنه، آخر شب زوار مشهد را به عنوان
دزد می‌گرفت و تیغ می‌زد. سرکشیک باشی
پول گرفت و
زن و
مرد مستی را ساعت ۶ شب؛ (یعنی شش ساعت از شب گذشته) به
حرم راه داد که زیارت کنند.
در این کتاب،
فقر و فلاکت،
فساد و
ریاکاری ، ساده دلی و دلال پیشگی واسطه گری و رشوه و بی خیالی و غم خوارگی در کنار هم و با هم توصیف می‌شود. نویسنده که خود متدین و
اهل علم است، از خرافه پردازی و خرافه پذیری مردم، سخت دلگیر است و مفصلا تمهیداتی را برای دوشیدن زوار به کار می‌گرفته‌اند؛ مثلا یک سینی نشان می‌داده‌اند که
امام رضا علیه‌السّلام را با
انگور میان آن سینی مسموم کردند، نویسنده می‌پرسد: آیا در دستگاه هارون و مامون سینی از این بهتر پیدا نمی‌شد؟ و همچنین موارد دیگر که برای نشان دادن هر یک به زائران، آن‌ها را تیغ می‌زده‌اند. بعضی از کسبه متقلب‌اند و توجیهاتی برای خود می‌تراشند؛ مثلا
فیروزه فروشی تقلب کار می‌گوید: تجار انتیقه غبن ندارد ماموران دولت هم که باید احقاق حق مظلومین را بنمایند، خودشان گوش مردم را می‌برند: زائر مال باخته، الاغش را فروخت که بتواند بر گردد، ماموران برای ابلاغ پرونده دزدی درست کردند و پول الاغ را هم از چنگش درآوردند.
زیباترین و شیواترین صفحات کتاب که نویسنده خودش آن‌ها را «مزخرفات» نامیده است. ماجرای صیغه کردن نویسنده است که کاملا خصوصیات یک داستان جدید را از طرح و توطئه و توصیف جزئیات شامل می‌شود و خواننده به جای آن که بخندد، بر قهرمانان داستان دل می‌سوزاند. نویسنده در این ماجرا که سر و ته اش بیست و چهار ساعت از بدبختی به سیه روزی پناه می‌برد و در سرما و بی خانمانی و آوارگی با شپش و کیک کشتی می‌گیرد، لحن طنزآمیز
آقا نجفی قوچانی در
سیاحت شرق این جا هم احساس می‌شود: «ای مولای من مرا کسالت
خواب بیتاب کرد اگر جند الله (کنایه از حشرات موذی) را امشب می‌خواهی مصاحب من فرمایی از این آستانه بیرون نخواهم رفت طریق میهمان نوازی این قسم نشاید و
مراعات حال غریبان بهتر از این باید»
ترجمه تمام
آیات حتی آیاتی که در متن معنی شده، در زیرنویس آمده است و منتخب از ترجمه قرآن کریم جناب آقای بهاءالدین خرمشاهی می‌باشد.
صورت مضبوط آیات،
احادیث ،
ادعیه و یا عبارات عربی متن، تصحیح شده و اگر در تحقیق، فرقی مشاهده شده، صورت مضبوط در سند، در زیرنویس نقش یافته و در حد استطاعت مصحح، ترجمه شده است.
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و فهرست‌های آیات
قرآن ، اماکن، روایات، امثال و اقوال، اشخاص، اشعار، اغذیه،
اطعمه ، اشربه و میوه‌ها، زمان‌ها، کتب، گروه‌ها، فرق، طوایف، مشاغل، حرف، مناصب و فهرست منابع، در انتهای کتاب ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
