زهر الآداب و ثمر الألباب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب زهر
الآداب و ثمر الالباب نوشته ابراهیم بن علی قیروانی در موضوع
داستان و
حکمت و به
زبان عربی می باشد.
ابن رشیق در «
الانموذج »،
ابن بسام در «
الذخیرة »،
رشید بن زبیر در «
الجنان » و
ابن خلکان در «
وفیات الاعیان » درباره ابو اسحاق، ابراهیم بن علی الحصری القیروانی (- ۴۵۳ ق) سخن گفته‌اند. چنانکه گفته‌اند جوانان
شهر قیروان نزد وی گرد آمده و از او استفاده علمی می‌بردند و نزد ایشان محترم بود. به گفته ابن رشیق در «انموذج» وی شاعری
نقاد و فردی آگاه نسبت به
کلام عرب ، دوست دار مجانست و مطابقت و علاقه مند بکارگیری
استعاره در کلام بود و این از جهت تلاشی بود که وی برای پیروی از روش ابو تمام انجام می‌داد. وی دارای آثاری ارزشمند در شعر و خبر است. برخی از آثار وی عبارتند از: زهر
الآداب، کتاب
النورین ، کتاب
المصون و
الدر المکنون ، کتاب
الجواهر فی الملح و النوادر .
«زهر
الآداب» تصویر دورانی است که مؤلف در آن می‌زیسته است. مؤلف سبب تالیف اثرش را در خواست ابوالفضل العباس بن سلیمان برای جمع آوری کلمات اهل
بلاغت و
فصحاء عصر خویش معرفی می‌کند. مؤلف این کتاب را در حدود بیش از بیست سال قبل از وفاتش نگاشته است چرا که در اثناء مطالب کتاب می‌گوید که با
ثعالبی هم عصر بوده است، و ثعالبی در سال ۴۲۹ وفات یافته است، حال آنکه مؤلف کتاب در سال ۴۵۳ قمری در گذشته است. اواخر
قرن چهارم و اوائل قرن پنجم هجری از جهت ادبی دوره‌ای خاص به شمار می‌آید و این ویژگی‌ها در نگارش اثری چون «زهر
الآداب» به خوبی مؤثر افتاده است. ویژگی مهم این دوران اینست که نویسندگان این عصر توصیف گران بسیار ماهری هستند که هر آنچه را به
چشم دیده و یا به خاطر گذرانیده‌اند، به بهترین بیان توصیف می‌نمایند. از این رو در باب سخن از
گل ،
فردوس ،
گیاهان ،
نسیم ،
شب ،
ستارگان ، [[|جویبار|جویبارها]] ،
دریاها ،
قصرها ، مجالس لهو و محافل
شراب ،
زنان ، غلمان،
آلات طرب ،
شعر و
نثر و بلاغت، خوراکی‌ها، کشتی‌ها و غیره کلام را در حد
کمال و تمام جاری می‌کنند. در توصیف معانی وجدانی به اطناب روی می‌آورند چنانکه در باب وصف دیدنی‌ها، از این رو از
هواهای نفسانی چون
حقد ،
بعض ،
کرم و
شجاعت و غیره سخن می‌گویند، و همه این‌ها بر اساس برنامه‌ای ویژه است که پیشینیان نسبت به آن شناختی نداشتند. خواننده در می‌یابد توصیفی که نویسندگان این عصر از دیدنی‌ها و معنویات ارائه نموده‌اند، در گذشتگان چندان سابقه‌ای ندارد. مؤلف «زهر
الآداب» در لابلای کتاب شواهد زیادی از توصیفات نویسندگان هم عصر خویش ارائه نموده است. نویسندگان پیشین در راه رسیدن به اهداف خود از عباراتی روشن و واضح که قابل فهم برای عموم مخاطبین باشد بهره می‌بردند. اما نویسندگان این عصر نیازمند مخاطبینی خاص بودند که سخن ایشان را بخوانند و آنرا فهم نمایند. چرا که قوه
تخیل این نویسندگان قدرت یافته و لغتشان پر بار گشته بود، از این رو اسرار گفتار ایشان را عموم
مردم نمی‌توانستند
درک نمایند. مؤلف در این کتاب بخشهایی بلاغی از
شعر و خبر و فصول و فقر (فقر همان فصل یا بیتی از شعر است) که در لفظ و معنا دارای حسن است و از فحوای آن می‌توان به مقصودش راه برد و بطور خلاصه مخاطبینی خاص و ویژه دارد را گرد آورده است.
پیشینان «زهر
الآداب» را کتابی معرفی می‌کردند که هر نوع کلام غریبی را گرد آورده است و این سخنی راست و درست است. برخی ویژگی‌های این کتاب عبارتند از:
۱. مؤلف در این کتاب اهتمام خاصی به براعت مطلع و نیز حسن ختام دارد.
۲. توجه ویژه‌ای به سخنان
صحابه و
تابعین در این کتاب مشاهده می‌شود. مؤلف
اخبار ایشان را نقل کرده و آثار ایشان را مدون ساخته است.
۳. به سخن از مصیبت‌های
سلاله پیامبر بابی جداگانه را اختصاص می‌دهد و تعابیر از این دست را به کار می‌برد: قدنعی سلیل من سلالة النبوة، و نوع من شجرة الرسالة، و عضو من اعضاء الرسول، و جزء من اجزاء الوصی و البتول. تجدد فی بیت الرسالة رزء جدد المصائب و استعاد النوائب. انها لمصیبة تحیفت جانب الوحی المنزل، و ذکرت بموت النبی المرسل...»
۴. بسیاری از
آداب اجتماعی که مورد ستایش
مردم در عصر مؤلف بوده است، در این کتاب جمع آوری شده است.
با همه این ویژگی‌ها «زهر
الآداب» از شوخی‌های بی پرده خالی و عاری نیست. کافی است خواننده در لابلای مطالب کتاب جستجو کند تا این نکته را دریابد.
این کتاب یک بار به همراه «
عقد الفرید » ابن عبد ربه در سه جلد در
بولاق به سال ۱۲۹۳ هجری قمری به طبع رسید. در
مصر نیز به
سال ۱۳۰۲ ق و نیز سال ۱۳۴۴ ق به طبع رسیده است. نسخه موجود در برنامه، تحقیقات و شروح دکتر زکی مبارک در چهار جزء توسط «دار الجیل»
بیروت به طبع رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
