ریاضة النفس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ریاضة النفس»، به
زبان عربی ، نوشته ابو عبدالله محمد بن علی بن الحسن بن بشر، مشهور به حکیم ترمذی است و در پی آن، کتاب «نحو القلوب»، تالیف ابو القاسم عبد الکریم بن هوازن قشیری قرار گرفته است. هر دو کتاب به زبان عربی و در موضوع
عرفان عملی است و در یک جلد (با ترتیب مذکور) به چاپ رسیده است.
«ریاضة النفس»، فاقد باب بندی و فصل بندی است و مباحث آن در ذیل دو عنوان «مقدمة الکتاب» و «صفات ظاهرة و باطنة» ذکر شده است.
«نحو القلوب»، در دو بخش تنظیم شده که بخش اول، مشتمل بر ۶۰ فصل و بخش دوم، دارای ۵ باب است.
حکیم ترمذی در کتاب «ریاضة النفس»، کیفیت ریاضت نفس و مجاهدت و سیر الی الله را بیان کرده و نحوه ی جهاد صدیقین را مورد بررسی قرار می‌دهد. این اثر، حاوی مطالب زیر است:
وقتی ظاهر
انسان به سبب شهوات و معاصی آلوده می‌گردد، این آلودگی از ظاهر به باطن سرایت کرده و قلب انسان را که همان
حقیقت اوست، خراب کرده و نابود می‌سازد و بالعکس وقتی ظاهر انسان متصف به صفات عالیه شد، این صفات، کم کم در جان او رسوخ کرده و حقیقت وی را یک پارچه نورانی می‌کند؛ در این صورت، قلب، حلاوت محبت و نور
توحید را درمی یابد.
مجاهده در اصطلاح
صوفیه عبارت است از دشمنی با نفس و
شیطان . وقتی سلطان
شهوت و حلاوت و لذات نفسانی بر قلب
حکومت داشته باشد، در این صورت قلب از معرفت و
ذهن از عقل خالی می‌شود؛ بنابراین، مجاهده تنها ابزاری است که می‌تواند برای شهوات و هواهای نفسانی مانع جدی به حساب آید.
آدمی بر اساس توجه تام به مبدا اعلی و مجاهده ی صحیح می‌تواند به نور معرفت و سلطان عقل دست یابد. ریاضت در اصطلاح حکماء، اعراض از شهوات و هواهای نفسانی است و در اثر ریاضت، قلب از رذایل فاصله گرفته و به فضایل روی می‌آورد و در این حالت، فرح محمود، آن را فرامی گیرد.
فرح محمود بر دو قسم است: فرح بالله و فرح بفضل الله. در اولی، ذکر نفس در ذکر مولا غایب است، ولی در دومی، ذکر نفس همراه ذکر مولاست. حکیم ترمذی در این بخش به آیاتی اشاره می‌کند که بیان گر فرح صدیقین و
انبیاء می‌باشد.
اهل مجاهده دو فرقه‌اند: یکی، فرقه‌ای که به حفظ جوارح و ادای فرائض می‌پردازند و با دل به سوی خدا سیر می‌نمایند، پس بر هیچ چیز عروج نمی‌کنند جز آنکه به خدا می‌رسند و دیگری، فرقه‌ای که با رنج و زحمت بسیار به حفظ جوارح و ادای فرائض می‌پردازند، ولی پیاپی در خطا می‌افتند و برمی خیزند.
حکیم ترمذی بعد از بیان فرق اهل مجاهده، به کیفیت محافظت از جوارح پرداخته و بیان می‌کند که اعضاء و جوارح چگونه
حضرت آدم علیه‌السّلام را به معصیت سوق داده؛ به طوری که باعث اخراج وی از
بهشت شدند.
در مشرب عرفان سیر دو نوع است: سیر الی الله و سیر فی الله. برای سیر الی الله نهایتی هست، ولی برای سیر فی الله نهایتی وجود ندارد. عبد تا رسیدن به منزل دار السلام باید سیر و سلوک کند و در ابتدای این کار باید خود را به
روزه گرفتن عادت دهد تا نفس برای عبودیت و سیر آماده گردد.
مصنف بعد از بیان آیه ی شریفه ی «یا ایها الذین آمنوا اتقو الله و ابتغوا الیه الوسیلة»، به فرق میان وسیله و وصیله پرداخته و نحوه ی ارتباط آن دو را با تقوا بیان می‌دارد.
تمام هم و غم ابلیس و جنود وی اغواگری است، لذا با ابزار و وسایل مختلف به سراغ انسان می‌آید تا وی را به هلاکت برساند و انسان با توجه کردن به
خداوند سبحان می‌تواند مانع اغواگری وی شود.
فرشتگان الهی دارای مراتب و وظایف خاصی هستند؛ مثلا
حضرت اسرافیل ، صاحب صور،
حضرت جبرائیل ، صاحب رسالت،
حضرت میکائیل ، قابض ارزاق آدمی و موکل معاش آنها و
حضرت عزرائیل ، قابض ارواح می‌باشد. ترمذی دراین بخش به انواع مختلف فرشتگان و موکلان اشاره می‌کند و کتاب خود را با کیفیت تادیب نفس و اخذ تقوای ظاهری و باطنی به پایان می‌رساند.
قشیری در کتاب «نحو القلوب» می‌کوشد تا
احکام تصوف را که به تعبیر وی، «نحو القلوب الکبیر» است، با نحو ادبی که «نحو القلوب الصغیر» است، تطبیق داده و مبانی عرفان را به این صورت به رشته ی تحریر درآورد. وی در بخش اول، از مباحثی همچون
نحو ،
کلام و اقسام آن، اسم، کلام مفید و غیر مفید و اعراب و بناء در علم نحو و در
علم عرفان سخن می‌گوید؛ مثلا:
نحو در لغت، قصد به سوی کلام صحیح است، ولی نحو قلب، قصد به سوی قول حمید است و قول حمید، مخاطب قرار دادن حق با زبان قلب است.
کلام، یا مفید است و یا غیر مفید. در علم نحو، اولی آن است که از «اسم و اسم» یا «فعل و اسم» متشکل باشد و دومی، سایر اقسام کلام است، ولی در عرفان، کلام مفید آن است که از حق شنیده شود یا حق با آن مخاطب گردد و کلام غیر مفید آن است که برای خدا نباشد.
وجوه اعراب در
علم نحو چهار چیز است: رفع و نصب و جر و جزم. در عرفان، رفع قلب، گاه، به رفع آن از دنیاست و گاه، به رفع آن از پیروی شهوات و آرزوها و گاه، به رفع آن از خویشتن و... است.
در بخش دوم، از اقسام کلام، اسماء و اشتقاقات آنها، موانع صرف، اعراب و بناء و
بدل در هر دو علم بحث کرده است؛ مثلا:
در علم نحو،
بدل، بر چهار گونه است:
بدل کل از کل،
بدل بعض از کل،
بدل اشتمال و
بدل غلط. در علم عرفان، اولی،
بدل عارفان است که همه چیز غیر از خدا را وانهادند و در عوض به خود خدا که همه چیز است، رسیدند.
بدل بعض از کل،
بدل عابدان است که به جای معصیت،
اطاعت کردند.
بدل اشتمال، به گروهی تعلق دارد که اعمال آنها مشتمل بر خوف و رجاست؛ ازاین رو، آنچه را بدان امیدوارند، به آنها عطا می‌شود و از آنچه بیم دارند، ایمنی می‌یابند.
بدل غلط،
بدل رانده شدگان از آستان قرب الهی است که بهره خویش از قرب را با خوشی‌های زودگذر دنیوی معاوضه کردند.
کتاب، توسط ابراهیم شمس الدین، تحقیق و تصحیح شده است. وی در آغاز کتاب «ریاضة النفس»، به معرفی حکیم ترمذی و
علم تصوف و در آغاز کتاب «نحو القلوب»، به معرفی استاد قشیری پرداخته است.
در پایان کتاب «ریاضة النفس»، مراجع و فهرست موضوعات و در پایان کتاب «نحو القلوب»، فهرست محتویات ذکر شده است.
پاورقی‌ها به توضیح پاره‌ای از واژه‌ها و ترکیبات و ذکر منابع
احادیث و
روایات و معرفی برخی از اعلام اختصاص یافته است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
