• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

رفراندوم فرمایشی رژیم پهلوی (1341 ش)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


رفراندوم فرمایشی رژیم پهلوی (۶ بهمن ۱۳۴۱ ش)، یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی ایران به تاریخ ششم بهمن ماه سال ۱۳۴۱ شمسی بوده که در آن انقلاب سفید شاه و اصول شش‌گانه آن، توسط حکومت وقت، با برگزاری همه‌پرسی‌ به رای گذاشته شد.
این رفراندوم، توسط حوزه علمیه قم و سایر روحانیون و علمایی همچون امام خمینی و آیت‌الله حکیم به دلیل عدم آگاهی درست رای‌دهندگان، نبود فضای سالم و آزاد انتخاب و مخالفت با برخی موازین شرعی، تحریم شد. در نهایت علی‌رغم تحریم رفراندوم توسط علما و مراجع و ناکامی شاه در سفر به قم در جهت جلب نظر حوزه علمیه و همچنین اعتراضات و اعتصاب بازاریان و مردم در شهرهای بزرگ و مذهبی،
[۱] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رفراندم در گذار تاریخ.    
رفراندوم فرمایشی شاه در تاریخ ششم بهمن ۱۳۴۱ شمسی، با توسل به تهدید و تطمیع افراد خصوصا شاغلین در سازمان‌های دولتی و ادرات انجام شد. با وجود خلوت بودن محل رای‌گیری، اما دستگاه تبلیغاتی رژیم اعلام داشت که اصول پیشنهادی، با استقبال پرشور و بی‌نظیر مردم روبرو گردیده و اکثریت مردم به انقلاب سفید شاه، آری گفته‌اند.
[۲] حائری، علی، روزشمار شمسی، ص۷۶۱.    



در تاریخ سیاسی ایران، چند رفراندوم برگزار شده است که دو مورد مربوط به قبل از انقلاب اسلامی است. هر چند رفراندوم یکی از مولفه‌ها و اصول نظام دموکراسی و به معنای همه‌پرسی و رای‌گیری مستقیم و بی‌واسطه از مردم درباره تصویب یا رد قانون اساسی و یا انتخاب نوع حکومت است اما در دوره قبل از انقلاب، عملکرد رفراندوم انحلال مجلس و رفراندوم انقلاب سفید، در حقیقت موجب تضعیف پایه‌های دموکراسی در ایران گردید زیرا هدف از همه‌پرسی، پرهیز از قانون‌گذاری به زیان اکثریت جامعه است در حالیکه در دوره پهلوی دوم دو رفراندم به وقوع پیوست که هر دوی آنها ماهیتی غیرقانونی داشتند زیرا اساس آنها بر منافع شخصی و گروهی استوار بود و مردم به نوعی بازیچه سیاست‌مداران قرار گرفتند.
[۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رفراندم در گذار تاریخ.    


اسدالله علم (۱۲۹۸- ۱۳۵۷ش)، یکی از مهم‌ترین چهره‌های سیاسی دوران محمدرضاشاه پهلوی، وزیر دربار و نخست‌وزیر ایران از سال۱۳۴۱ تا ۱۳۴۲ش بود. او در سال‌های ۱۳۲۹-۱۳۳۲ از نزدیک‌ترین یاران محمدرضا پهلوی بود و در ماجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نقش فعالی ایفا کرد.
[۴] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۷۳ش، چاپ ششم، ج۲، ص۲۳۸. ‌
پس از کودتای ۲۸ مرداد، اسدالله علم، رابط شاه با مقامات عالی‌رتبه انگلیسی و آمریکایی بود و مقامات آمریکایی را متوجه نقش شاه کرد.
[۵] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۷۳ش، چاپ ششم، ج۲، ص۲۳۸. ‌
یکی از کارهای اساسی دولت علم، تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی و برگزاری رفراندوم انقلاب سفید شاه بود.

انقلاب سفید شاه، طرح و برنامه‌ای ریشه‌دار و عمیق بود که با هدف تحول در ساختار سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران مطرح شد. تغییر ساختار فرهنگی ایران در ابعاد مختلف و هجوم به ارزش‌های مذهبی از عمده دلائل این طرح محسوب می‌شوند.
[۶] خلجی، عباس، اصلاحات آمریکا، ۱۳۳۹-۱۳۴۲ و قیام ۱۵ خرداد، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۱۴۰.
[۷] خلجی، عباس، اصلاحات آمریکا، ۱۳۳۹-۱۳۴۲ و قیام ۱۵ خرداد، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۱۴۱.
اصول شش‌گانه انقلاب سفید شاه عبارت بودند از:
۱. الغای رژیم ارباب و رعیتی با تصویب اصلاحات ارضی بر اساس لایحه اصلاحی قانون اصلاحات ارضی، مصوب ۱۹ دی ماه ۱۳۴۰ و ملحقات آن؛
۲. تصویب لایحه قانون ملی‌کردن جنگل‌ها در سراسر کشور؛
۳. تصویب لایحه قانونی فروش سهام کارگران در منافع کارگاه‌های تولیدی و صنعتی؛
۴. لایحه اصلاحی قانون انتخابات؛
۵. لایحه ایجاد سپاه دانش برای تسهیلِ اجرای قانون تعلیمات عمومی و اجباری.
[۸] کشمیری، محمد، پدیده‌های انقلاب شاه و ملت، اسفند ماه ۱۳۵۵ شاهنشاهی (۱۳۴۳ش) ص۲۳.
[۹] پهلوی، محمد‌رضا، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، پاسخ به تاریخ، تهران، چاپخانه رخ، ۱۳۷۱ش، چاپ اول، ص۱۶۹.

طرح انقلاب سفید و به رفراندوم گذاشتن آن در تاریخ ششم بهمن به مردم ابلاغ شد. علما و روحانیان برای روشن شدن مسئله، نماینده‌ای را نزد شاه فرستادند و مخالفت خود را با لوایح شش‌گانه و رفراندوم آن به اطلاع شاه رساندند اما او که بقای سلطنت خود را به اجرای آن، وابسته می‌دانست، به مخالفت علما و روحانیان توجهی نکرد.
[۱۰] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۲.

امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) پس از اعلام انقلاب سفید، مخالفت شدید خود را با آن و همچنین با رفراندوم اعلام کرد و فرمود:
«به نظر این‌جانب، این رفراندوم که به لحاظ رفع برخی از اشکالات به اسم تصویب ملی خوانده شده، رای جامعه‌ روحانیت اسلام و اکثریت قاطع ملت ایران است، در صورتی که تهدید و تطمیع در کار نباشد و ملت بفهمد که چه می‌کند... رای‌دهندگان باید معلوماتشان به‌اندازه‌ای باشد که بفهمند به چه رای می‌دهند؛ بنابراین اکثریت قاطع، حق رای دادن در این مورد را ندارند، و فقط بعضی اهالی شهرستان‌ها که قوه‌ تشخیص دارند صلاحیت رای دادن دارند که آنان هم بی‌چون وچرا مخالف هستند... .»
[۱۱] خمینی، روح الله، صحیفه‌ نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۲۳.

اعلامیه مذکور به سرعت در تهران و شهرستان‌ها پخش شد و مردم و روحانیان تظاهرات کردند.
[۱۲] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۴.
برخی از علما مخالفت خود را به وضوح اعلام می‌کردند. آیت‌الله حکیم در پاسخ به سؤالی درباره اصلاحات ارضی، اعلام داشت: «شک و تردیدی در حرمت اغتصابِ املاک مردم نیست.»
[۱۳] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش، ص۱۵.
[۱۴] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش، ص۱۶.


حمله ساواک به منزل آیت‌الله غروری در تاریخ ۴ بهمن برای دستگیری روحانیان مخالف، بیش از پیش چهره‌ انقلاب سفید را ظاهر ساخت. در همین روز، قوای انتظامی به دانشگاه تهران حمله کردند تا تظاهرات دانشجویان علیه این رفراندوم را متوقف کنند.
[۱۵] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۴.
[۱۶] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۵.
شاه نیز کوشید با مسافرت نمایشی خود به قم، نظر مردم و علما را جذب کند اما با خیابان‌های خالی شهر روبه‌رو شد که این وضعیت بر خشم او از مردم و علمای قم افزود. او در سخنرانی‌اش سعی کرد علما را وابسته به جمال عبدالناصر معرفی کند و ذهن‌ها را به خارج از مرزها سوق دهد.
[۱۷] افراسیابی، بهرام، ایران و تاریخ (از کودتا تا انقلاب)، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۶۴ش، چاپ اول، ص۳۴۰-۳۴۳.


سرانجام در ۶ بهمن ۱۳۴۱ رفراندوم انقلاب سفید شاه با تمام مخالفت‌ها، تظاهرات و تحریم‌ها، با حضور نیروهای نظامی و انتظامی برگزار شد.
[۱۸] افراسیابی، بهرام، ایران و تاریخ (از کودتا تا انقلاب)، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۶۴ش، چاپ اول، ص۳۴۰-۳۴۳.
بر اساس ادعای روزنامه‌های وقت اصول پیشنهادی شاه در طرح انقلاب سفید با پنج میلیون و ششصد هزار رای موافق، در مقابل چهار هزار و دویست رای مخالف به تصویب می‌رسد.
[۱۹] مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رفراندم در گذار تاریخ.    

کندی رئیس جمهور وقت آمریکا، پس از اعلام نتایج جعلی رفراندوم، برای محمدرضا پهلوی پیام‌ تبریک فرستاد
[۲۰] افراسیابی، بهرام، ایران و تاریخ، (از کودتا تا انقلاب)، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۶۴ش، چاپ اول، ص۳۴۴.
و به نظر می‌رسد همین پیام تبریک، زمینه‌ساز تشدید سرکوب حرکت‌های مخالف و چراغ سبزی برای دستگیری و بازداشت صدها نفر از روحانیان، بازاریان و انقلابیون گردید.
[۲۱] امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۲۷۲.


۱. ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رفراندم در گذار تاریخ.    
۲. ↑ حائری، علی، روزشمار شمسی، ص۷۶۱.    
۳. ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رفراندم در گذار تاریخ.    
۴. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۷۳ش، چاپ ششم، ج۲، ص۲۳۸. ‌
۵. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۷۳ش، چاپ ششم، ج۲، ص۲۳۸. ‌
۶. ↑ خلجی، عباس، اصلاحات آمریکا، ۱۳۳۹-۱۳۴۲ و قیام ۱۵ خرداد، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۱۴۰.
۷. ↑ خلجی، عباس، اصلاحات آمریکا، ۱۳۳۹-۱۳۴۲ و قیام ۱۵ خرداد، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۱۴۱.
۸. ↑ کشمیری، محمد، پدیده‌های انقلاب شاه و ملت، اسفند ماه ۱۳۵۵ شاهنشاهی (۱۳۴۳ش) ص۲۳.
۹. ↑ پهلوی، محمد‌رضا، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، پاسخ به تاریخ، تهران، چاپخانه رخ، ۱۳۷۱ش، چاپ اول، ص۱۶۹.
۱۰. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۲.
۱۱. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه‌ نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۲۳.
۱۲. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۴.
۱۳. ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش، ص۱۵.
۱۴. ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش، ص۱۶.
۱۵. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۴.
۱۶. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش، چاپ دوم، ج۲، ص۱۵.
۱۷. ↑ افراسیابی، بهرام، ایران و تاریخ (از کودتا تا انقلاب)، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۶۴ش، چاپ اول، ص۳۴۰-۳۴۳.
۱۸. ↑ افراسیابی، بهرام، ایران و تاریخ (از کودتا تا انقلاب)، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۶۴ش، چاپ اول، ص۳۴۰-۳۴۳.
۱۹. ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رفراندم در گذار تاریخ.    
۲۰. ↑ افراسیابی، بهرام، ایران و تاریخ، (از کودتا تا انقلاب)، تهران، انتشارات زرین، ۱۳۶۴ش، چاپ اول، ص۳۴۴.
۲۱. ↑ امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۲۷۲.


بازنویسی توسط گروه پژوهشی ویکی فقه.




جعبه ابزار