رساله ربائیه و رضاعیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رساله ربائیه و رضاعیه در بحث احکام
ربا و احکام
رضاع اثر
ملا محمد هاشم خراسانی (م ۱۳۵۲ ق) است که در
زمان تشرف به
عتبات عالیات، آن را به
آخوند خراسانی ارائه نموده است. آن بزرگوار بعد از ملاحظه مطالب، آن راموافق
فتوای خود یا
احتیاط دانسته‌اند و در مواردی نیز اصلاح نموده‌اند.
خراسان بزرگ، از روزگار کهن و در
عرف و
اصطلاح نویسندگان کتب مسالک وممالک، به چهار بخش تقسیم می‌شد و هر بخشی را «ربع» می‌گفتند. چهار شهر بزرگ خراسان قدیم،
نیشابور،
هرات،
بلخ و
مرو، مراکز اقتصاد و
قدرت و
فرهنگ این خطه پهناور بوده است.
طوس یا
مشهد امروزی، از ربع نیشابور و در قرن چهارم، دومین شهر این ربع به شمار می‌رفته است.
مقدسی، از اولین کسانی است که از این منطقه به مشهد یاد کرده است و از آن زمان دور تاکنون آن جا، مشهد، یعنی جایگاه شهادت یا صحیح تر جایگاه دیدار حضرت
علی بن موسی الرضا علیه السلام، نامیده می‌شود. این دیار ولایت مدار، خاستگاه عالمان، هنرمندان و فرهیختگان بسیاری بوده است که در آسمان فضل خوش درخشیده‌اند که از آن
جمله،
ملا هاشم خراسانی است.
وی فرزند ملا محمد علی بن ملا محمد بن ملا آقا بابا بن محمد باقر مشهدی است. البته برخی منابع، نام پدر وی را محمد
و نام خودش را هاشم
نوشته‌اند. در
صفرسال ۱۲۸۰
یا ۱۲۸۴ ق
در
مشهد به
دنیا آمد. در فهرست کتابخانه
آستان قدس رضوی، تولد او را
پنج شنبه از ماه
رمضان ۱۲۸۰ ق ذکر کرده‌اند.
البته تردید در تاریخ تولد ایشان چنان که استاد سید محمد علی روضاتی اشاره فرموده‌اند، از خود ملا هاشم است. چرا که وی در ذیل وقایع سال ۱۲۸۴ ق در
منتخب التواریخ می‌نویسد: «گویا تولد حقیر- جامع این مختصر- هم در این سال بوده». این عبارت، نشان از عدم اطلاع دقیق خود او از تاریخ ولادتش است.
پدر وی، یعنی ملا محمد علی، نزدیک هفتاد سال در آستانه مقدس رضویه علیه‌السّلام به خدمت فراشی مشرف بوده است.
۱. دانشمرد و
مورخ فقید، مرحوم
معلم حبیب آبادی، در
سفری به مشهد مقدس درحیات
آیت الله حاج
ملا محمد هاشم خراسانی، خدمت او رسیده و مجلداتی از منتخب التواریخ را از وی هدیه گرفته است. در حاشیه همین کتاب، شرح حال مختصری از مؤلف آورده که ذکربخشی از آن خالی از لطف نیست: «بدان که مؤلف این کتاب مستطاب، علیه الرحمة، جناب عالم عامل ربانی وفاضل کامل صمدانی، مرحوم حاجی ملا هاشم خراسانی- قدس الله تعالی سره العزیز- است که از اجله علمای عصر و اعزه فقهای دهر و مشاهیر
رجال خراسان و صنادید مراجع آن سامان.
و از آن جا که بهترین معرف برای تعرفه مراتب و مقامات هر کسی، کتب و کلمات و تآلیف و نوشتجات او است، لذا به موجب مطالعه مطاوی همین کتاب، به درستی وراستی دانسته می‌شود که آن
فقیه فاضل و نویسنده کامل در فن
احادیث و اخبار و تواریخ و رجال، تتبع و استقصائی بلیغ داشته، و پایه خوش سلیقگی را در تالیف وتلفیق تواریخ و روایات و تدوین قصص و حکایات، به مقامی عالی گذاشته، و در
اخلاص و ارادت به حضرات ائمه
معصومان - صلوات الله علیهم اجمعین- و محبت به خاندان
رسالت و
ولایت همانا بی اختیار بوده، و خلقت طینت خود را از فاضل طینت ایشان به خوبی آشکار نموده، روانش به فردوس اعلی شاد و حشرش با همان بزرگواران باد، ... و در
سنوات ۱۳۱۰، ۱۳۱۹ و ۱۳۲۲، سه سفر به
مکه متبرکه و
مدینه منوره مشرف گردید، و غیر از آن که در خلال آنها به
زیارت ائمه
عراق علیهم‌السّلام فیض یاب می‌شد، سه سفر نیز مستقلا به
نجف اشرف و
کربلای معلی رهسپار و از
زیارت قبور مطهره آن بزرگان، قرین مسرت و افتخار آمد؛ و بالاخره، خود در مشهد مقدس در محله بالا خیابان در کوچه مرحوم حاجی شیخ محمد تقی بجنوردی، ساکن و به تالیف و تصنیف و اجرای
احکام شرعیه و لوازم نیابت عامه اشتغال ورزید. و این حقیر در ماه صفر سنه ماضیه (۱۳۵۲) که در آن
زمین برین مشرف بودم، مکرر خدمت ایشان مشرف و از دیدار مبارکش قرین عزت و شرف بودم.
و هر روزه در
مسجد گوهرشاد از اوایل طلوع
آفتاب تا تقریبا دو ساعت از روزبرآمده، مشغول مسئله گفتن بود، بدین نحو که فقط مانند مجلس درس، بر روی زمین نشسته و در حدود سی- چهل نفر دور او حلقه زده و کتاب
العروة الوثقی آقا
سیدمحمد کاظم یزدی - اعلی الله مقامه- را عنوان نموده و از روی کتاب، عین عبارت مسئله را به
زبان عربی می‌خواند و پس از آن، مطلب را به
زبان فارسی گفته، و اگر از فتاوی فقهای ثلاثه عصر حاضر، جناب آقای حاجی
شیخ عبد الکریم حایری، آقا
سیدابوالحسن اصفهانی و آقای
میرزا محمدحسین نایینی - سلمهم الله تعالی- چیزی باآنها اختلاف داشت، از روی حواشی مدونه آنها، بر آن که باز حاضر بود، به عین عبارت می‌خواند و به پارسی ترجمه و بالاخره خوب تفهیم می‌کرد».
۲.
علامه تهرانی در مورد ملا هاشم خراسانی چنین می‌نویسد: الشیخ الفاضل الورع التقی الصالح، الحاج مولی هاشم بن محمد علی الخراسانی المشهدی- دامت برکاته-، من الفضلاء الاتقیاء الاخیار الموجه الموثوق به عندالخواص والعوام. یقیم الجماعة و یعلم الاحکام بالمشهد المقدس الرضوی، علی مشرفه السلام.
از مختصر شرح احوالی که در منابع برای خراسانی نوشته‌اند، فهرستی از اساتیدوی به دست می‌آید:
۱. آقا میر
سید علی حائری یزدی (م ۱۳۳۰ ق).
۲. آقا
شیخ اسماعیل ترشیزی (م ح ۱۳۴۰ ق).
۳. حاج
شیخ حسن علی تهرانی (م ۱۳۲۵ ق).
۴. حاج
ملا محمد علی فاضل خراسانی (م ۱۳۴۲ ق).
۵.
سید اسماعیل صدر اصفهانی (م ۱۳۳۷ ق).
۶.
ملا محمد کاظم خراسانی (م ۱۳۲۹ ق).
خراسانی، از برخی اجازه نقل
حدیث داشت که حاج شیخ حسن علی تهرانی، سید حسن صدر، حاج شیخ محمد باقر بیرجندی، از
جمله مشایخ اویند. متن اجازه سید حسن صدر به خراسانی در پایان وسیلة الامان من تسویلات الشیطان که از آثار مجاز است، چاپ شده است.
ملا هاشم خراسانی، علاوه بر کتاب مفصل
منتخب التواریخ که در
حیات مؤلف درسال ۱۳۵۰ ق به چاپ رسیده، آثار و یادگارهای دیگری نیز دارد که بر اساس فهرستی که مرحوم معلم حبیب آبادی
آورده، چنین است:
۱. رساله‌ای در
ارث.
۲. رساله‌ای در
نفقات.
۳. رساله‌ای در
قبله و اوقات نماز یومیه.
۴. رساله‌ای در
ربا.
۵. رساله‌ای در
رضاع.
۶. رساله‌ای در مقدمات
حج.
۷. رساله‌ای در شرایط
معاملات.
۸. کتاب «وسیله الامان» از اخطار
شیطان در حال
احتضار.
۹. کتاب «غایة الآمال» در موجبات حسن خواتیم اعمال.
۱۰. کتاب «المجالس» در مطالب متفرقه.
۱۱. کتابی در
اخلاق.
۱۲. رساله‌ای در خلل
نماز.
۱۳. رساله‌ای در ارکان نماز.
۱۴. رساله‌ای در
خمس.
۱۵. رساله‌ای در اوزان.
۱۶. رساله‌ای در
طلاق.
۱۷. رساله‌ای در
تجوید.
۱۸. «منتخب التواریخ».
۱۹. رسائل متفرقه در
فقه.
۲۰. حاشیه بر «عروة الوثقی».
۲۱. حاشیه بر «نجاة العباد».
۲۲. حاشیه بر «منهج الرشاد».
۲۳. حاشیه بر «آداب التجارة».
ملا هاشم خراسانی، در
روزشنبه، اول ذی حجه ۱۳۵۲ ق مطابق با ۲۶
اسفند ۱۳۱۲ ش، در
مشهد مقدس درگذشت. پیکر او پس از
تشییع باشکوهی، درجوار مضجع نورانی حضرت ثامن الائمه علیه‌السّلام در آستانه دار الحفاظ مبارکه به خاک سپرده شد. ایشان، چهار پسر و سه دختر داشت که پسر بزرگشان مرحوم حاج شیخ محمد، ازائمه جماعت جامع گوهرشاد بود و در ۱۳۸۱ ق درگذشت.
مهم‌ترین منابع شرح حال و آثار او چنین است:
مکارم الآثار؛ ضمیمه تاریخ علمای خراسان؛ فهرست مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی؛ فهرست کتاب خانه رضویه؛
منتخب التواریخ؛ مشاهر مدفون در حرم رضوی.
حاج ملا هاشم خراسانی، دو رساله در بحث
احکام ربا و احکام
رضاع ، تالیف کرده است و زمان تشرف به
عتبات عالیات، آن را به
آخوند خراسانی و
سید اسماعیل صدر (م ۱۳۳۸ ق) ارائه نموده است. آن دو بزرگوار بعد از ملاحظه مطالب، آن راموافق فتوای خود یا
احتیاط دانسته‌اند و در مواردی نیز اصلاح نموده‌اند. بعد از ایشان نیز این دو رساله، مورد حاشیه نگاری برخی از مراجع و
فقها بوده است. متن تقریظ آخوند بر این دو کتاب چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم
لا یخفی انه لما کان مؤلف هاتین الرسالتین الشریفتین الربائیة والرضاعیة عادلا ثقةجلیلا، اذنت له التصدی للامور الحسبیة التی لا یجوز التصدی لها لغیر الحاکم
الشرعی باذنه، فیجوز لجنابه التصرف فیها بالمباشرة وغیرها و یجوز لغیره الرجوع الی جنابه فیها کما یجوز الرجوع الیه فی اخذ الاحکام ومسائل الحلال والحرام وکذلک الرجوع الی الرسالتین، فقد وجدت ما فیهما مطابقة للفتوی اوالاحتیاط ولله در مؤلفهما العالم الحاج ملا محمد هاشم- وفقه الله تعالی لمراضیه وجعل مستقبل امره خیرا من ماضیه- فقد اجاد فی تالیفهما واتی بما هو فوق المراد فی توصیفهما. حرره الاحقر الجانی محمد کاظم الخراسانی.
حاج
شیخ حسن علی تبریزی تهرانی (م ۱۳۲۵ ق) این کتاب را با دو نسخه‌ای که دست خط آخوند خراسانی بر آن بوده است، مقابله و تصحیح نموده و به صحت آن در بالای صفحه آغاز رساله ربائیه گواهی داده است. علاوه بر سید اسماعیل صدر و آخوند خراسانی که متن رساله، مطابق فتاوی آنها بوده است، در این چاپ حاشیه‌هایی از
سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (م ۱۳۳۷ ق) با رمز «ظم طبا» دیده می‌شود. این چاپ، نسخه اساس تصحیح رساله حاضر بوده است. در این چاپ، دو رساله ربائیه و رضاعیه با رساله‌ای در ارث، رساله‌ای در معرفت قبله و رساله‌ای در تجارت- که همه از تالیفات ملا هاشم خراسانی بوده- با هم منتشر شده است. غیر از حواشی
صاحب عروه، حاشیه
حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (م ۱۳۵۵ ق) با رمز «ع»، و حاشیه حاج
آقاحسین طباطبایی قمی (م ۱۳۶۶ ق) با رمز «طبائی قمی»، در این دو رساله دیده می‌شود. از چاپ اخیر به عنوان نسخه فرعی در تدوین این رساله بهره برده‌ایم. در تصحیح این دو رساله از دو چاپ سنگی استفاده شده است:
۱. چاپ تهران: (بی تا)، کاتب: محمدعلی، ۱۳۲۵ ق، ۱۰۲ ص، جیبی.
۲. چاپ تهران: (بی جا)، کاتب: اخوان کتابچی، ۱۳۵۲ ق، ۴۸ ص، وزیری.
نرم افزار مجموعه آثار آخوند خراسانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
