درویش‌علی بوزجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بوزْجانی، درویش علی،
عارف،
عالم و شرح حال‌نویس سده ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م، و
صوفی خراسانی
قرن دهم بود.
دانسته‌ها درباره بوزجانی اندک، و منحصر به اطلاعات مختصری است که او خود در کتاب
روضة الریاحین به دست داده است. وی به بوزجان (بوژگان) که روزگاری حاکم‌نشین جام بود، انتساب دارد و بیش‌تر
عمر خود را در
تربت جام و نواحی اطراف آن گذرانده است.
بوزجانی، ظاهراً به سبب تعلق خاطرش به خاندان احمد جام، نسبت جامی نیز داشته است.
نسبت او به بوزجان است، و وی از خادمان آستان
شیخ احمد جام (متوفی ۵۳۶) و مرید
خواجه عزیزالله نقشبندی (متوفی ۹۰۲) بوده است.
شجره طریقت خواجه عزیزالله به واسطه
سعدالدین کاشغری (متوفی ۸۶۰) و
علاءالدین عطار (متوفی ۸۲۰) به سر
سلسله نقشبندیه،
خواجه بهاءالدین نقشبند (متوفی ۷۹۱)، می‌رسد.
بیش از این درباره شرح حال و زندگانی او اطلاعی در دست نیست.
او در
تصوف شاگرد خواجه عزیزالله جامی (د ۹۰۲ق/۱۴۹۷م)، از نوادگان احمد جام (د ۶۳۶ق/۱۱۴۲م) و از عارفان طریقه نقشبندیه بود و از این‌رو، سلسله خرقه او با ۳ واسطه به شیخ بهاءالدین نقشبند (د ۷۹۱ق/۱۳۸۹ق) می‌رسد.
وی علاوه بر سلوک عملی، علوم ادبی،
فقه،
تفسیر و معارف صوفیه را نیز نزد عزیزالله که طالبان و مبتدیان را به مطالعه رسائل و کتب
امام محمد غزالی و نیز
فتوحات ابن عربی تشویق می‌کرد، فرا گرفت. تصویری که بوزجانی از عزیزالله به دست داده، نشانگر ارادت عمیق او به شیخ خود است که به گفته وی، مردی متورع و متقی بود و در «آداب شرعیه و سنن سنیه نبویه»... و نیز در «ستر احوال و اخفای اعمال» بسیار می‌کوشید.
بوزجانی صاحب اثری به نام روضة الریاحین است که در شرح احوال احمد جام و فرزندان و نوادگان او نوشته شده است. خود وی درباره این اثر گفته که نخست می‌خواسته است رساله‌ای در شرح احوال، اقوال و کرامات استادش عزیزالله بنویسد، اما پس از
مشورت با برخی از دوستان، برآن شد که احوال و مقامات شیخ احمد جام و فرزندان و نوادگان او را نیز زینت‌بخش این رساله گرداند.
مؤلف در تألیف این کتاب، از آثاری چون مقامات ژنده‌پیل محمد غزنوی، مقامات شیخ احمد قرخستانی، خلاصة المقامات ابوالمکارم جامی و مقامات الاولاد ابوحفص عمر صاغونی بهره جسته است؛ افزون بر اینها، در برخی موارد از
سراج السائرین شیخ احمد جام، رموز الحقائق خواجه ظهیرالدین عیسی و
نفحات الانس جامی نیز استفاده کرده است.
روضة الریاحین دارای یک مقدمه و ۳ مقصد است. مقدمه که در ۴ فصل تنظیم شده، مشتمل بر موضوعاتی چون اهمیت صحبت پیران و فواید نقل حکایات ایشان، معنی کرامات، ولی و ولایت و ارباب ولایت است.
مقصد اول کتاب به بیان احوال و مقامات و کرامات شیخ احمد جام اختصاص دارد. مؤلف در این مقصد و نیز دیگر مقصدها، از ذکر روایت‌های ضعیف و کرامت‌های عجیب منسوب به احمد جام پرهیز نموده، و به نقل برخی موارد قابل قبول اکتفا کرده است.
مقصد دوم در شرح فضایل و کرامت‌های فرزندان و نوادگان احمد جام است.
بوزجانی در این مقصد علاوه بر آثار مکتوب از روایات شفاهی معتبر نیز بهره جسته است.
مقصد سوم که بوزجانی قصد داشته است نسبت‌ها و نسب‌های فرزندان و نوادگان احمد جام را در آن نقل کند.
ظاهراً هرگز تألیف نشده است و اثری از آن در دست نیست.
بوزجانی به آثار ادبی و عرفانی پیش از خود نیز توجه داشته، و در این اثر، اشعاری از
مولوی،
سعدی و نیز مباحثی عرفانی از دیگر آثار صوفیه از جمله
مناهج العباد الی المعاد فرغانی را نقل کرده است.
گزیده‌هایی از مقصد اول و نیز تمامی مقصد دوم به کوشش حشمت مؤید در ۱۳۴۵ش در
تهران به چاپ رسیده است.
عارف نوشاهی بر مبنای یادداشتی که در پایان نسخه خطی کتابی از بوزجانی یافته، ۲۱ اثر غیر از روضة الریاحین به او نسبت داده است.
که از ۱۹ عنوان آن هیچ نشانی در دست نیست. از یکی از این آثار به نام
رشحات القدس فی شرح نفحات الانس جامی دو نسخه در
کتابخانه مجلس و
کتابخانه خصوصی حسین پاشای نوایی یافت شده است.
این اثر با استفاده از حاشیه شخصی به نام عبدالغفور بر نفحات الانس نوشته شده است.
بوزجانی در این گزارش حواشی جامی و شاگرد او
عبدالغفور لاری (متوفی ۹۱۲) را بر نفحات الانس عیناً نقل کرده است. بخش بدیع این گزارش، شرح حال ۵۵ تن از مریدان و بازماندگان
شیخ احمد جام است که بوزجانی به قلم خود بر آن‌ها افزوده است (گ ۳۹۲ـ۵۵۴). نیمه اول نسخه خطی این کتاب، از آغاز نفحات تا پایان شرح حال شیخ
ابوالقاسم بشریاسین، در
کتابخانه مجلس شورای ملی به شماره ۲۹۶۳ موجود است
از یکی دیگر از آثار منسوب به بوزجانی به نام
خزائن الاسرار نیز نسخه‌ای در
کتابخانه بنیاد خاورشناسی شهر دوشنبه موجود است. نویسنده در این اثر به موضوعات گوناگونی چون
مذاهب و
فرق،
صوفیان،
متکلمان،
حکیمان، و نیز معرفت ذات، صفات و افعال حق پرداخته است. مطالب این کتاب را رضا احمد جامی، یکی از شاگردان بوزجانی از یادداشت‌های استاد خود فراهم آورده است.
در همان
کتابخانه، کتابی به نام
احادیث اربعین منسوب به درویش علی بوزجانی نیز وجود دارد که در فهرست عارف نوشاهی نیامده است. بوزجانی ظاهراً این کتاب را به عنوان تحفه‌ای برای فرزندان شیخ احمد جام نوشته است.
(۱) ابوالمکارم بن علاءالملک جامی، خلاصة المقامات، به کوشش عبدالله خطیب سروستان، لاهور، کاشی رام پریس.
(۲) ابونصر احمد جام، منتخب سراج السائرین، به کوشش علی فاضل، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۳) درویش علی بوزجانی، روضة الریاحین، به کوشش حشمت مؤید، تهران، ۱۳۴۵ش.
(۴) عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۵) دانش پژوه محمدتقی، نسخه‌های خطی در
کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۶)
شورا، خطی.
(۷) محمد غزنوی، بخشهایی از مقامات، نک: مل، آربری.
(۸) محمد غزنوی، مقامات ژنده‌پیل، به کوشش حشمت‌الله مؤید، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۹) فرغانی محمد، مناهج العباد الی المعاد، استانبول، ۱۹۹۰م.
(۱۰) منزوی، خطی.
(۱۱) مولوی عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۱۲) حشمت‌الله مؤید، مقدمه بر روضة الریاحین نک: هم، بوزجانی.
(۱۳) نوشاهی عارف، دو یادداشت درباره شیخ احمد جام، آینده، ۱۳۷۱ش، س۱۸، شم۱ -۶.
(۱۴) یاقوت، بلدان.
(۱۵) ایران
مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست
کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۱۰، بخش اول، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۱۶) درویش علی بوزجانی، رشحات القدس فی شرح نفحات الاُنس، نسخه خطی
کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۲۹۶۳.
(۱۷)، AJ، X Notes and Communications، the Vita of A h mad-i J m n، Bulletin of the School of Oriental and African Studies، London، ۱۹۶۳، vol XXVI.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بوزجانی، درویش‌علی»، شماره۵۱۶۶. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بوزجانی»، شماره۲۰۵۵.
