خط در زبانهای ترکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در زبانهای ترکی ملل گوناگون برای تحریر و ضبط
زبان خود، یا به وضع
خط پرداخته‌اند یا با وام گیری از همسایگان، برای خود خطی فراهم کرده اند.
برای زبان ترکی ابتدا
خط قومی خاصی (ترکی باستان، اورخون) به کار میرفت، اما در دوره های بعد ترکان با فرهنگهای گوناگون
اقوام همسایه آشنا شدند و با آن‌ها مناسباتی برقرار کردند و از زبان ها و
خط هایشان استفاده کردند.
ترکان از قرن دوم، در ادوار و مکانهای مختلف تحت تأثیر ادیان و فرهنگ‌هایی که پذیرفته‌اند یا در جوار آن‌ها قرار گرفته اند، زبان خود را با
خط های متفاوتی کتابت کرده اندد.
هر یک از این خطوط دوره رواج متمایزی داشته است؛ برخی عمر کوتاه داشته اند، بعضی به
حیات خود ادامه داده ولی به صورت محلی باقی‌مانده اند، بعضی نیز از محیط خود فراتر رفته و از لحاظ مدنی و فرهنگی گسترش یافته اند.
خط هایی که ترکان در طول تاریخ داشته اند و نظامهای نوشتاری که برای زبان ترکی به کار برده اند، عبارت اند از :
ظهور ترکان در صحنه تاریخ سیاسی، به سده های پیش از میلاد، هونبرمی گردد. گرچه شواهدی بر وجود
خط در روزگار وجود( قوم )دارد، اما درباره کیفیت
خط آنان، اطلاع موثقی در دست نیست؛ فقط می‌توان گفت که
خط گوکترک ، در روزگار گوک ترکها (ترکان باستان) رایج بوده است. مهمترین آثار بازمانده از نخستین
الفبای ترکی ، کتیبه های بیلگه قاغان/ خاقان، کولتگین و تونیوقوق، معروف به کتیبه های اورخون، از زبان ترکی باستاناند.
رمزگشایی، خواندن و ارزیابی این کتیبهها در اواخر قرن سیزدهم امکانپذیر شد؛ ویلهلم تامسن، زبانشناس دانمارکی، برای نخستین بار در ۱۳۱۱ آنهارا خواند
.
براساس شواهد کنونی، نخستین
خط ترکی که در غرب به
خط رونی شناخته شده همین
خط ترکی باستان است و نخستین حروف الفبای به کار رفته نزد ترکان باستان به شمار میرود
. سبب نامگذاری این
خط به رونیِ در غرب، شباهتی است که به
خط رونیِ به کار رفته در کتیبههای اسکاندیناوی (نوْرس کهن) دارد.
رونی در زبان اسکاندیناوی صفتی بر ساخته از واژه رون، به معنای اسرارآمیز است..
درباره ریشه حروف الفبای ترکی باستان نزدیک به پانزده نظریه وجود دارد.
دانشمندان ترک این نظریات را قبول ندارند و بر این باورند که الفبای اورخون
خط قومی ترکها بوده است که صدها سال در تَمغا (مُهر) های خود به کار میبرده اند.
. احمدجعفر اوغلو هفت نظریه مهم‌تر از نظریات یاد شده را، از طریق مقابله حروف با یکدیگر بررسی کرده است.
او کوشیده است تا اثبات کند که
خط ترکی باستان را خود ترکان ابداع کردهاند.
نیز این نظریه را تأیید کرده است.
الفبای ترکی باستان، به سبب اهمیت کتیبه های بیلگه قاغان، کولتگین و تونیوقوق، الفبای اورخون نیز خوانده میشود. به نظر تامسن،
خط به کار رفته در کتیبه کولتگین (مورخ ۱۱۳) و کتیبه بیلگه قاغان (مورخ ۱۱۶)، شامل ۳۸ حرف است.
از این حروف چهار حرف نماینده جفتْ مصوتهای a و e، ıوi، o و u، o و u هستند. ۳۴ حرف باقی‌مانده معرف صامتها هستند
؛
. حروف
خط ترکی باستان مجموعه نشانههایی به صورت خطوط عمودی و
مورب است.
در این
خط حروف به هم متصل نمیشوند و از راست به چپ نوشته میشوند.
این
خط، علاوه بر کتیبهها در کتابت آثار خطی نیز به کار برده میشد. آثاری که به نوشتههای ترکستان شرقی
شهرت دارند، دلیلی بر این مدعا هستند. این
خط در میان اویغورها، اخلاف ترکان باستان، نیز مشاهده شده است
X-IX کتیبه شینه اوسو
و در میان خطوطی که ترکان تا پذیرفتن فرهنگ و تمدن
اسلامی به کار میبردند از حیث ایفای نقش آواها و معانی واژههای ترکی، مناسبتر بوده و اهمیت ویژهای داشته است.
حکومت ترکان باستان در ۱۲۶ سقوط کرد و حکومت ترکان اویغور جانشین آن شد. دوره اویغورها (۱۲۶ـ ۲۲۵)، از لحاظ فعالیتها و توسعه فرهنگی، درخشانترین دوره در میان حکومتهای ترک پیش از
اسلام است.
ترکان اویغور الفبای ترکی باستان را کنار نهادند و الفبای ویژهای برای خود وضع کردند.
الفبای اویغوری، در اصل برگرفته از الفبای سُغدی بود. اویغورها این الفبا را با تغییراتی مناسب زبان ترکی ساخته بودند.
خط اویغوری دارای هجده حرف است.
در الفبای اویغوری به ازای جفت واجهایa و e، ı وi، o وu، o و u، b وp، k وg، s و ş تنها یک نشانه وجود دارد.
. با وجود این، الفبای اویغوری از اواخر قرن دوم تا اوایل قرن دوازدهم از ترکستانشرقی تا کاخ سلطنتی عثمانی پذیرفته شده بود.
الفبای اویغوری، بعد از الفبای ترکی باستان، خطی است که در طولانیترین زمان و وسیعترین حوزه جغرافیایی برای نوشتن زبان ترکی به کار میرفته است.
.
براساس شواهد، قدیمترین متون نوشته شده با
خط اویغوری، به اواخر قرن سوم تعلق دارد. با وجود این، الفبای اویغوری حتی قرنها پس از آن‌که اویغورها موجودیت سیاسی خود را از دست داده بودند، کاربرد داشت. این الفبا پس از اسلام آوردن ترکان و پذیرفتن الفبای برگرفته از
عربی ، در حکومتهای
ترکستان و کریمه نیز رایج بود.
از رواج این
الفبا در حکومت تیموریان و شاخه هایآن، اطلاعاتی در دست است. معتبرترین نسخه های قوتادغوبیلیگ( سعادتنامه )عَتَبة الحقایق، که از مهمترین آثار کهن ترکی به شمار میروند، به این
خط نوشته شدهاند.
نامه ابوسعید گورکان به اوزون حسن، سلطان آققوینلو در ۸۷۳ نیز با الفبای اویغوری نوشته شده است. در دربار عثمانی نیز منشیانی با
خط اویغوری آشنا بودند و نامه های ارسالی به امیران ترک آسیای میانه را به این
خط می نوشتند؛ برای نمونه، ظفرنامهای که سلطان محمد فاتح در ۵
ربیع الاول ۸۷۸، پس از جنگ اوتْلوق بِلی، برای اوزون حسن فرستاد به
خط اویغوری است. الفبای اویغوری را مغولان و مانْجوها سالهای طولانی، در قلمرو جغرافیایی پهناوری به کار میبردند.
به این ترتیب، الفبای اویغوری، پس از مدتها رواج در آسیای میانه و همچنین در دربار عثمانی، سرانجام در قرن دوازدهم کاملا فراموش شد
د. ا. د. ترک، ج ۱۱، ص ۴۵...
خط اویغوری ابتدا از راست به چپ نوشته میشد،
اما پس از قرن هشتم تحت تأثیر
خط چینی، از بالا به پایین نوشته شد.
یکی از خطوطی است که ترکان اویغور به کار میبرده اند.
این الفبا را ترکان نخستینبار در کتیبه قره بَلاساغون به کار بردهاند.
ابتدا تصور میشد این کتیبه به
خط اویغوری است، اما مولر
خط آن را سغدی شناسایی کرد.
این
خط دارای ۲۲ حرف است.
حروف
الفبای سغدی تاحدودی مشابه الفبای اویغوری است. ابنندیم، نخستین کسی است که درباره الفبای سغدی مطالبی آورده است
سغدی، زبان؛ نیز رجوع کنید به بخش ۳.
یکی دیگر از خطوطی که ترکان اویغور از آن بهره جستهاند
خط مانوی است
.
این
خط را، آن دسته از ترکان که به آیین مانوی گرویده بودند، در روزگار قاغانبوگو (۱۴۲ـ۱۶۳) به کار گرفتند و تا قرن سوم از آن استفاده کردند.
خط مانوی برگرفته از
خط استرانجلوی
سریانی بود که مرحله گذار الفبای غیرمتصل آرامی به الفبای متصل سریانی محسوب میشود..
خط مانوی کمتر از
خط اورخون و بیش‌تر از
خط اویغوری با کتابت ترکی سازگاری دارد.
در
خط مانوی نیز مانند
خط اویغوری برای جفت واکههای a و e، ı وi، o و u، u وo
. و جفت همخوانهایb و p، kوg، sو ş نشانههای واحدی وجود دارد.
در این
خط نیز، مانند
خط اویغوری وقتی واکههایu , o در آغاز کلمهای قرار گیرند، با نشانه مانوی همخوانهای حروف «الف» و «واو» نیز) یعنی به صورت «او» (نمایش داده میشود. واکه های تصویر ö و ü در آغاز کلمه به صورت «الف» + «واو» + «یود» (نام حرف «ی» در الفبای مانوی رجوع کنید به ۶) و در هجای اول کلمات نیز با «واو + یود» نوشته میشوند تا از u , oبازشناخته شوند. واکههای ı و i اول واژهها نیز با «e (عِ) + یود» نشان داده میشوند
اما در میان واژه ها با «یود» نوشته میشوند.
خط سُغدی نیز مانند
خط اویغوری از راست به چپ نوشته میشود. متنهای ترکی که با الفبای مانوی نوشته شدهاند به لهجه «آرغو» ی ترکی هستند. بعضی از متنهای ترکی به
خط مانوی در ۱۳۱۵ش/ ۱۹۳۶ به
خط کنونی ترکیه بازگردانده شدهاند
.
یکی دیگر از خطوطی که ترکی با آن نوشته شده،
خط براهمی هند است (رجوع کنید به بخش ۴) که در دوره اِمارت (خانیِ) قوچا اویغور به کار برده شد.
خط براهمی-که در نوشتن سنسکریت در سرزمین هند به کار میرفت ــ همراه با آیین بودایی به آسیای میانه راه یافت. ترکان بودایی مذهب، این
خط را با اعمال تغییراتی برای نوشتن ترکی به کار بردند.
خط براهمی که از چپ به راست نوشته می شود، خطی هجایی است.
. این
خط در قرنهای چهارم و پنجم، فقط در تورفان و حوالی آن کاربرد داشته است.
و چون برای یاد گرفتن و یاد دادن آسان نبوده، در میان ترکان قدیم رواج نداشته است.
گرچه متنهای ترکی نوشته شده به این
خط بسیار معدودند، اما برای
زبانشناسان اهمیت فوقالعادهای دارند.
معدودی از ترکان ایغور، از الفبای سریانی برای نوشتن ترکی بهره جستهاند.
ترکهایی که در ناحیه سِمِریه چیه (یدی سو) در ترکستان زندگی میکردند و ترکان اونگوت ساکن مغولستان که همگی به آیین مسیح گرویده بودند، از این
خط استفاده میکردند. پارهای از سنگ قبرهای آنان که از قرنهای ششم و هفتم بر جامانده به ترکی و با
خط نسطوری ـ سریانی است.
خط سریانی از راست به چپ نوشته میشود و دارای ۲۲ همخوان است.
نیز رجوع کنید به بخش ۲.
الفبای چینی را در واقع ترکان برای نوشتن ترکی به کار نبردهاند،
اما بیگانگان برای ضبط صحیح واژههای ترکی از زبانهای دیگر استفاده کردهاند که یکی از قدیمترین آن‌ها
خط چینی است.
به کار بردن این
خط به سبب آن بوده است که چینی ها نخستین قوم متمدن بودند که ترکها در زندگی استقرار یافته خود با آن‌ها مناسباتی داشتند. تاریخنگاران چینی، به سبب ارتباطی که با ترکها داشتند، اسامی اشخاص،
اماکن یا عناوینی را که به ترکی بود، به
خط خود ضبط میکردند و امروز کلمات بسیاری از اینگونه در دست است
.. در مکاتبات میان حکومت چین و حکومت هونها از
خط چینی استفاده شده است.
این
خط در واقع نوعی از
خط اورخون ینی سئی است و از راست به چپ نوشته میشود. در ناحیه نادی سنت میکولوش مجارستان ظرفهایی از
قرنهای سوم و چهارم به دست آمده که از قدیم به دفینه آتیلا شهرت داشته است. بر روی این ظروف، نوشتههایی به
خط پچنگ حک شده است.
.
این
خط را در فاصله قرنهای اول تا چهارم، برخی اقوام
ترک به کار بردهاند.
در این
خط که براساس
خط براهمی است، هر و نشانه بیانگر یک هجاست. این
خط دارای ۳۵ هجا( یبسیط )۱۰۵ هجای مرکّب است. از چپ به راست نوشته میشود و صرفآ در متون مذهبی بودایی به کار رفته است.
.
یکی از خطهای مورد استفاده ترکان بوده که از
خط تبتی منشعب شده است.
این
خط به نام وضع کنندهاش لاما (روحانی) پاسّه ـ پای تبتی، به این نام خوانده شده است. وی به دعوت قوبیلای قاآن به دربار او رفت و این
خط را ـکه دارای حروفی چهارگوش است ــ برای زبان مغولی ابداع کرد. این
خط جانشین
خط اویغوری شد که تا آن موقع برای نوشتن مغولی به کار برده میشد.
خط پاسّه ـ پا دارای ۴۴ علامت هجایی است و از بالا به پایین و از چپ به راست نوشته میشود. این
خط در فاصله سالهای ۶۷۱ تا۷۱۰ در دستگاه دیوانی
مغول به کار میرفت و متون بسیار اندکی با این
الفبا برجا مانده است.
پس از اسلام آوردن ترکان، یعنی از قرن چهارم، در صحنه پهناوری از قلمرو حکومتهای ترک
مسلمان خط عربی رواج یافت.
زمانی که ترکها با
خط عربی آشنا شدند، خطشان اویغوری بود.
در مرحله گذار از
خط اویغوری به عربی مدتی هر دو
خط در قلمرو ترکان به کار میرفت و گاهی در یک نوشته سطری به اویغوری نوشته میشد و همان سطر با
خط عربی در زیر آن تحریر میشد.
خط عربی دارای ۲۸ حرف بود، اما در طول هزار سالی که آن را به عنوان
خط اسلامی به کار گرفتند،
از تعداد حروف آن به ۳۱ رسید.
این
خط راست به چپ نوشته میشد و در سراسر سرزمینهای ترک زبان گسترده بود و به انواع گویشهای ترکی، با این الفبا، آثار و کتیبههای بسیاری به وجود آمد.
خط کتابی رایج در دوره عثمانی عمومآ
خط کتابی نَسْخ و
خط تحریری رِقْعه بود.
امروزه، بسیاری از مردمان ترک( و ترکزبان )
عراق و
ایران و ترکمنها ترکی را با الفبای عربی مینویسند
آثار ماندگار و باارزش تاریخی بسیاری با این
خط و به زبان ترکی، تألیف شدهاست. در ترکیه و دیگر نواحی
جهان اسلام ، در کتابخانههای عمومی و کتابخانههای خصوصی، میلیونها نسخه از آثار ترکی مکتوب به
خط عربی موجود است. نخستین کسانی که ترکی را به این
خط نوشتند ایلکخانیان (قراخانیان) بودند که
اسلام آورده بودند و از اواسط قرن چهارم، تحریر ترکی به این
خط را آغاز کردند. محمود کاشغری در فاصله سالهای ۴۶۵ـ۴۶۷ کتاب دیوان لغاتالترک را ــکه واژه نامه ای ترکی ــ عربی طبق قواعد زبان عربی است ــ به گویش ترکی قراخانی تألیف کرد. از نخستین کتابهایی که در آناطولی (آسیای صغیر) به گویش اغوزی نوشته شده، کتابی است به نام بهجةالحدائق فی موعظةالخلایق که در ۷۰۳ استنساخ شده و امروزه در بخش کتابهای خطی و چاپی قدیمی کتابخانه بورسه، به شماره ثبت ۵، نگهداری میشود. در این اثر، کلمات ترکی به قاعده عربی نوشته شدهاند.
.
علاوه بر ترکی شرقی و گویش اغوزی آناطولی، یکی از گویشهای دیگری که به الفبای عربی نوشته شده است، گویش ترکی) ناحیه (وُلگا ـ بلغار است. ترکان بلغار که از اواخر قرن اول تا اواسط قرن هشتم در ناحیه( ساحل رود )ولگا حکومت میکردند، اسلام آورده بودند و با
خط عربی می نوشتند
.. علاوه بر این، در نواحی چوواش، تاتار و باشقیر
روسیه تا نیمه دوم قرن هشتم، از الفبای عربی استفاده میکردند
غیر از ترکان صاری اویغور، آلتایی، تووا، خاکاس، یاکوت، چوواش، گاگاوز/ گاگوز/ غاغاوز و قرائیم که در محدوده اتحاد جماهیر شوروی سابق و دور از
جهان اسلام مانده بودند، تمام ترکان از قرن چهارم تا دهه ۱۳۰۰ش
خط ترکی برگرفته از عربی را به کار میبردند.
خط ترکی برگرفته از عربی، امروزه در ترکستان شرقی (چین)
خط رسمی ترکهای اویغور و قزاق است.
در قرنهای دهم و یازدهم، ارمنیان کریمه، اوکراین و لهستان، به گویش قپچاقی که آن را به الفبای ارمنی مینوشتند، آثاری پدید آوردند.
علاوه بر آن ارمنیان دوره عثمانی و جمهوری
ترکیه نیز در نوشتن ترکی،
خط ارمنی را به کار می بردند.
از میان اقوام ترک، کلیمیان قرائیم، زبان خود( ترکی)را به الفبای عبری می نوشتند. ترکان قرائیم مقیم لیتوانی و لهستان، و آن‌هایی که تا
جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ۱۹۴۵) در کریمه می زیستند، آثار دینی خود را با حروف عبری نوشته اند.
.
در قرن ششم میلادی، برای تبلیغ مسیحیت در میان اقوام ترک حوالی خزر، عهد جدید، که به ترکی برگردانیده شده بود، به الفبای یونانی نوشته شد.
یکیاز قدیمترین نمونه های متون ترکی نوشته شده به الفبای یونانی متعلق به قرن دهم است. در قرنهای دوازدهم و سیزدهم، یونانیان( مسیحیان ارتدوکس ترک زبان )از این الفبا استفاده کردهاند.
نخستین اثر چاپی با این الفبا، کتاب مذهبی گلزار امام مسیحی است که در ۱۱۳۱ در استانبول چاپ شدهاست. علاوه بر آن، تا اواخر قرن سیزدهم نیز نشریاتی مانند گازِتای آناطولی با این الفبا چاپ میشد.
. در ۱۳۱۴ش/۱۹۳۵، متأخرترین کتاب به ترکی قرهمانی در قبرس با) این الفبا به چاپ رسیده است.
این
خط نخستینبار در اوایل قرن هشتم، به کوشش مبلّغان مذهبی مسیحی و بازرگانان در تحریر نسخه خطی ترکی کودکْس کومانیکوس، که اثری تاریخی در تاریخ زبان ترکی است، به کار برده شد.
ترکی به کار رفته در متون این نسخه، گویش قپچاقی وابسته به زبان ترکی رایج در آسیای میانه در قرن هشتم است.
کودکس کومانیکوس، در کتابخانه سن مارک ونیز نگهداری میشود و اروپاییان بارها درباره آن تحقیق کرده اند.
بیگانگانی که این اثر را پدید آوردهاند، برای نخستینبار، ترکی را به
حروف لاتین گوتیک و یونانی نوشته اند.
خط امروزی ترکی که در ۱۳۰۷ش/ ۱۹۲۸ به دستور آتاتورک به عنوان
خط رسمی ترکیه کنونی تعیین شد، براساس حروف لاتین وضع شده و متشکل از ۲۹ حرف است که ۸ حرف بیانگر واکهها و ۲۱ حرف بیانگر همخوانهای ترکی است. در این الفبا حرفی وجود ندارد که نوشته شود و خوانده نشود
برای حروف الفبای ترکی و ویژگیهای آن رجوع کنید به
.
خط لاتین ترکی با
خط سایر زبانهایی که با
خط لاتین نوشته می شوند تفاوتهایی دارد. برای مثال واجهای q، w، xدر الفبای ترکی وجود ندارد، یا حرفهای ترکی ö، ü و çدر برخی از زبانهای غربی وجود ندارند.
این
خط بیش‌تر نزد ترکان ساکن روسیه و آسیای میانه کاربرد دارد.
در گویشها و زبانهای غیر از ترکی ترکیه و عثمانی، پس از
خط عربی،
خط سیریلی بیشترین کاربرد را داشته است..
. نخستین زبان ترکی که به
خط سیریلی نوشته شده زبان چوواشی است. در اوایل قرن دوازدهم، مبلّغان روسی که برای تبلیغ آیین مسیح به سراغ قوم چوواش مقیم ناحیه وُلگا ـ کاما (یعنی اخلاف ترکهای سابق بلغار) رفته بودند، برای نخستین بار زبان چوواشی را به
خط سیریلی نوشتند. در نخستین دستور زبان چوواشی، که فرهنگستان (آکادمی) علوم روسیه در ۱۱۸۳/۱۷۶۹ منتشر کرده،
خط سیریلی چوواشی از ۳۵ حرف تشکیل یافته است. دومین زبان از خانواده ترکی که با الفبای سیریلی نوشته شده، ترکی یاکوت (ساها/ سها) است. نخستین الفبای این زبان در ۱۲۳۴/۱۸۱۹ وضع شده است.
تاریخ آغاز تحریر سایر زبانهای ترکی با
خط سیریلی به این قرار است: ترکی قرهچای ـ بالکار ۱۳۱۵ش/ ۱۹۳۶؛ ترکی قمق۱۳۱۷ش/ ۱۹۳۸؛ ترکی نوغای ۱۳۱۷ش/ ۱۹۳۸؛ ترکی تاتاری کریمه ۱۳۱۷ش /۱۹۳۸؛ ترکی تاتاری ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹؛ ترکی آذری (آذربایجانی) ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹؛ ترکی باشقیر ۱۳۱۹ش/۱۹۴۰؛ ترکی قرقیزی ۱۳۱۹ش/۱۹۴۰؛ ترکمنی ۱۳۱۹ش /۱۹۴۰؛ ترکی ازبکی ۱۳۱۹ش/۱۹۴۰؛ ترکی قرهقالپاق ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰؛ ترکی تووا ۱۳۲۲ش/ ۱۹۴۳؛ ترکی اویغوری ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۷؛ ترکی خاکاس ۱۳۲۸ش/ ۱۹۴۹؛ ترکی قزاقی ۱۳۲۸ش/ ۱۹۴۹؛ ترکی گاگاوز ۱۳۳۶ش/ ۱۹۵۷.
ترکها در طول تاریخ پنج
خط یا الفبای مهم داشته اند که عبارتاند از: ۱) الفبای گوک ترک (اورخون: ترکی باستان) که نخستین الفبای ترکها و الفبای ملی آن‌ها بودهاست. ۲) الفبای ترکی اویغوری.
۳) الفبای عربی که از قرن چهارم تا روزگار ما به کار میرفته است. ۴) خطوط برگرفته از سیریلی، که در اتحاد جماهیر شوروی سابق و روسیه امروز، در میان ترکان مقیم روسیه، قفقاز و آسیای میانه رواج دارند. ۵)
خط ترکیه امروزی، که برگرفته از الفبای لاتین است و از ۱۳۰۷ش/ ۱۹۲۸ الفبای ترکیه شده است. از این
خط، ترکهای قبرس، تراکیه غربی (در یونان) و بعضی از ترکان بالکان، قفقاز و آسیای میانه نیز استفاده میکنند. امروزه ترکان، سه الفبای لاتین، عربی و سیریلی را به کار میبرند.
(۱) ابنندیم، الفهرست، (تهران).
(۲) یوهانس فریدریش، تاریخ خطهای جهان و سیر تحولات آن‌ها از آغاز تا امروز، ترجمه فیروز رفاهی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۳) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul ۱۹۸۷.
(۴) Sadettin Buluc, "Osmanlilar devrinde alfabe tart ismalari", in Harf devrimi'nin ۵۰ yili sempozyumu'ndan ayri basim, Ankara: Turk Tarih Kurumu Yayinlari, ۱۹۸۱.
(۵) Ahmet Caferoglu، Turk dili tarihi, Istanbul ۲۰۰۱.
(۶) Ahmet Bican Ercilasun، Bugunku Turk alfabeleri , (Ankara) ۱۹۷۷.
(۷) idem، Orneklerle bugunkuTurk alfabeleri Ankara ۱۹۹۳.
(۸) idem, Turk dili tarihi, Ankara ۲۰۰۴.
(۹) Muharrem Ergin, "Turklerde yazi ve alfabeler", in Turkdunyasi el kitabi, vol ۲, Ankara: Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu, ۱۹۹۲.
(۱۰) IA, sv "Turkler II: dil" (by Nuri Yuce).
(۱۱) Mehmet Saray, Gaspirali Ismail Bey'den Ataturk'e Turk dunyasinda dil ve kultur birligi, Istanbul ۱۹۹۳.
(۱۲) Bilal NSimsir, Turk yazi devrimi, Ankara ۱۹۹۲.
(۱۳) Talat Tekin, Orhon yazitlari, Ankara ۱۹۸۸.
(۱۴) Semih Tezcan, "Turklerde yazi kulturunun baslangici ve gelisimi", in Harf devrimi'nin ۵۰ yili sempozyumu'ndan ayri baslm, ibid.
(۱۵) Faruk K Timurtas, Tarih icinde Turk edebiyati, Ankara ۲۰۰۵.
(۱۶) Recep Toparli, Turan Karakas, and Hanifi Vural, Turk dili, sivas: Seyran Yayinlari, (nd).
(۱۷) TA, sv "Alfabe: alfabe ve sosyoloji".
(۱۸) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, ۱۹۷۶-۱۹۹۸, svv "orhun ve yenisey kitabeleri", (by Tuncer Gulensoy) , "Uygurlar" (by Mustafa Kutlu and MehmetEmin Agar).
(۱۹) TDVIA, sv "Elifba: Turkce'nin yazildigi alfabeler" (by Mustafa S Kacalin).
(۲۰) Uygulamali Turk dili vekompozisyon bilgileri, by Yakup Karasoy and et al, ed Yakup Karasoy, Ankara: Akcag, ۲۰۰۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خط در زبانهای ترکی»، شماره۷۱۰۴.
