خاطرات تاج السلطنة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خاطرات تاج السلطنه، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان می باشد.خاطرات تاج السلطنه، دختر
ناصرالدین شاه و
توران السلطنه که در ۱۳۵۱ (۱۸۸۴ م) زاده شد، از سودمندترین و مهم‌ترین زندگی نامه‌های بازمانده از روزگار
قاجاریان است. خاطرات وی، سرگذشت او را از آغاز زندگی تا هنگام جدایی اش از شوهر خود در برمی گیرد. او این خاطرات را به درخواست معلم و پسرعمویش، به گمان در ۱۹۲۴ نوشت و در آنها، از روی دادهای بیرون و درون کاخ پدرش گزارش داد.
ویژگی‌های نثری این کتاب را چنین می‌توان برشمرد:
تصویرسازی و توصیف منظره‌ها؛ کنج کاوی درباره حالات و خصال و ویژگی‌های شخصیت‌ها؛ بافتمان دستوری ناساگار برخی از جمله‌های آن با نثر رایج در آن روزگار. به هر روی، تاثیرپذیری نویسنده از داستان‌ها (رمان‌ها) و قصه‌های فرنگی به زبان اصلی یا با ترجمه
فارسی ، در نثر وی آشکارا رخ می‌نماید؛ چنان که خاطرات او را نه گزارشی به سبک نویسندگان روزنامه‌ها، که داستان تاریخی بلندی درباره روزگار زندگی وی باید خواند.
این کتاب که به سبب اطلاعات روشنش درباره پنج سال پایانی سلطنت
ناصرالدین شاه و دربار ناصری و مظفری با ارزش است، به روی دادهای مهمی مانند واقعه رژی، قتل
ناصرالدین شاه، غارت خزانه پس از او، سلطنت
مظفرالدین شاه ، نقش سید جمال الدین اسدآبادی و امین السلطان اشاره‌های سودمندی دارد.
آرا و عقاید نویسنده در این کتاب، گستره فراوان اطلاعات او را نشان می‌دهد. وی از مشروطیت،
حقوق زنان ، آزادی، مساوات و قانون در این اثر دفاع کرده است. خاطرات تاج السلطنه، از دوران کودکی وی آغاز می‌شود. او در سیزده سالگی شوهر کرد، اما در ازدواج خود ناکام ماند و پس از زمانی از همسرش جدا شد. وی پس از طلاق، به تحصیل پرداخت و با تاریخ
اروپا و
فلسفه و سیاست آشنا شد. هنگامی که وی درباره حالات و خصال خود سخن می‌گوید، محیط زیست خود و ویژگی‌های جامعه اش را بازمی نماید و این شیوه زندگی را پی آمدی از همان محیط می‌خواند، اما هنگامی که درباره دیگران می‌نویسد، علت‌های اجتماعی را فرومی گذارد و بر خود افراد خرده می‌گیرد.
این کتاب اطلاعات ارزش مندی درباره حرم پادشاه و اندرون و زنان عقدی و
صیغه‌ای ناصرالدین شاه گزارش‌های نیکویی از وضع و کارهای انیس الدوله، زن قدرت مند دربار دربردارد. نویسنده دست کم بر پایه خاطرات خود، دیدگاه خوب و مثبتی درباره پدرش دارد، اما برادر خود را به سختی نکوهش و نقد می‌کند. تاج السلطنه در خاطرات خود از رجال مهم و تاثیرگذار ایران در روزگار پادشاهی
ناصرالدین قاجار نیز یاد کرده و به داوری درباره آنان پرداخته و افزون بر این، از سید جمال الدین افغانی و دیدگاه‌ها و کارهای او سخن به میان آورده است.
وی بی سامانی اوضاع مملکت را به ویژه در دوران سلطنت برادرش از نظر دور نمی‌دارد و توضیح می‌دهد که هر کس در دستگاه
حکومت در اندیشه خود و جیب خودش است و گاهی برادرش را به کارهای ابلهانه منسوب می‌کند. وضع بد بهداشتی، فراگیری
وبا ، وظیفه دولت در این باره، قانون اساسی، کمی درآمد کارگران، خانواده‌ها و وضع نگران کننده آموزش و پرورش کودکان،
زنان ایرانی و ناآگاهی آنان از حقوق خود و موضوع مهم
حجاب در
ایران ، موضوع‌های اصلی و دامنه دار خاطرات تاج السلطنه به شمار می‌روند.
وی هم چنین با توجه به پیش رفت‌های زنان درکشورهای اروپایی، به سنجش وضع زنان ایرانی با آنان می‌پردازد و راه کارهایی برای بهبود اوضاعشان عرضه می‌کند.
نویسنده در این اثر، به تحلیل روی دادهای زمان خود می‌پردازد و بر وضع موجود خرده می‌گیرد. روابط روشن فکران
جامعه با یک دیگر و مباحثه‌ها و گفت گوهایشان نیز از دید وی دور نمی‌ماند و درون مایه آن سخنان را بازمی کاود. او گاهی به رغم اینکه «فرمان روایی مطلق» را «تباه کننده اخلاق» می‌شمرد، هیبت و قدرت پدرش را می‌ستاید و بر فروپاشی نظام شاهی سوگواری می‌کند، باری، بر اثر فشار موج مشروطه خواهی و تند شدن تب
مشروطیت در ایران، شگفتا که گاهی
ناصرالدین شاه را نیز به خواستاری مشروطه نسبت می‌دهد!
او رازهای فراوانی از حاکمان قجری فاش می‌کند و بر آنان خرده می‌گیرد، اما نقدهای وی بیش تر درباره حکومت گزاران و افراد است نه نظام حکومتی. معیار او را در سنجش‌ها و داوری هایش، اوضاع و احوال عصر ناصری می‌توان دانست. تاج السلطنه سرانجام به دیدگاه‌های «طبیعیون» علاقه مند شد و از این رو، بی اخلاقی ویژه‌ای در او پدید آمد. بخشی از درون مایه کتاب، خودنکوهی‌های وی به دلیل این دوره از زندگی اش است.
این کتاب به چند دلیل مهم است: نویسنده خاطرات که خود دختر شاه دوران و از
زنان دربار و پردگیان حرم سلطنت و دارنده جایگاهی بلند در آن جا بود و درون مایه تاریخی آن. نویسنده به دلیل آسودگی از گزندهای سیاسی و اجتماعی، در سنجش با دیگران از آزادی بیش تری در سخن گفتن درباره روی دادها برخوردار بوده است. این اثر هم چنین، نمونه‌ای گویا از برخورد مظاهر مدنیت و فرهنگ شرق و غرب در آن دوره و گزارنده حالات و تاثیرات و پی آمدهای آن در طبقات زبرین جامعه و رسانه‌ای درباره آداب و آیین‌های خاتون‌های
حرم به شمار می‌رود. کشش‌ها و کنش‌های فرهنگی پیش گفته، در شیوه نگارش و نگرش نویسنده و درون مایه تاریخی اثر تاثیر گذارد و همین ویژگی، آن را از دیگر آثار همانندش برتری می‌بخشد.
بخشی از این کتاب، نخست به همت
اسلام کاظمیه در مقاله «قتل
ناصرالدین شاه از خاطرات تاج السلطنه» به چاپ رسید و پس از او ابوالفضل قاسمی آن را با نام «سرگذشت پرماجرای تاج السلطنه» در چند شماره مجله وحید منتشر کرد. پانوشت‌های مصححان محترم کتاب درباره معنای شماری از واژگان این اثر یا افراد یادشده در آن بسیار سودمند می‌نماید و فهرستی عمومی از اعلام کتاب در پایانش عرضه شده است. مقدمه سودمند آنان نیز درباره کیستی تاج السلطنه و چیستی و چگونگی کتاب خاطرات او، راه پژوهش‌های تاریخی را برای تاریخ پژوهان هموارتر می‌سازد. دو نسخه خطی از این کتاب وجود دارد که یکی از آنها از روی دست نوشت تاج السلطنه کتابت شده است. نسخه‌های موجود تنها پاره‌ای را از خاطرات زندگی او در برمی گیرد و دیگر مطالب آن تاکنون به دست نیامده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
