حِیلَة (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حیلَة: (لا يَسْتَطيعونَ حيلَةً) «
حیلَة» از ماده «
حول» به معنای به معنای تغیّر و انفصال است.
و نيز در معناى اين واژه مى‌توان گفت: چيزى است كه به‌وسيله آن بين يک شىء و شىء ديگر حائل شوند و يا وسيله‌اى است كه به‌واسطه آن به مقصود برسند.
آیات مورد بحث درباره سرنوشت شوم كسانى است كه دم از
اسلام مى‌زدند، ولى در ميدان جنگ در صفوف
مشرکان ايستادند و در صفوف آنها نيز جان سپردند. وقتى كه
فرشتگان قبض
روح، روح آنها را گرفتند، از آنها مى‌پرسند شما اگر
مسلمان بوديد پس چرا در صفوف
کفار عليه مسلمانان جنگيديد؟! عذرهایی می آورند که هیچ کدام مورد قبول واقع نمیشود و وارد
دوزخ می‌شوند. امّا آيه مورد بحث در اين جريان،
مستضعفان و ناتوانهاى واقعى (نه مستضعفان دروغين) را استثناء كرده است.
به موردی از کاربرد
حیلَة در
قرآن، اشاره می‌شود:
(إِلاّ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساء وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطيعونَ حيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبيلًا) «جز آن دسته از مردان و زنان و كودكانى كه براستى تحت فشار قرار گرفته‌اند؛ نه توان
چاره جويى دارند، و نه راهى براى نجات از آن محيط آلوده مى‌يابند.»
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید:
كلمه حيلت گويى بناى نوع از مصدر حيلولت (حائل و مانع شدن)، بوده و معنايش نوعى حائل شدن بوده و سپس به عنوان آلت استعمال شده و معناى وسيله و آلت حائل شدن بين دو چيز را به خود گرفته است. و ممكن است حال باشد براى حصول و دست يابى بر چيزى و يا حالى ديگر، ولى استعمالش در آنچه پنهانى صورت بگيرد و نيز در امور ناپسند بيشتر از ساير موارد است، و به هر حال بطورى كه
راغب گفته،
در ماده اين كلمه معناى دگرگونگى خوابيده و معناى جمله اين است كه: همه ستمكاران نامبرده ما و ايشان در جهنم است، مگر مستضعفينى كه
استطاعت ندارند و نمى‌توانند استضعافى كه از ناحيه مشركين متوجه آنان است را با حيلتى از خود برگردانند و براى خلاصى از شر آنان راه به جايى نمى‌برند و بنا بر اين مراد از سبيل بطورى كه
سیاق آن را مى‌رساند اعم از راههاى محسوس و غير محسوس است، هر دو را شامل مى‌شود در
حقیقت استثناء نموده است كسانى را كه اهل
مکه اند و براى مهاجرت راه
مدینه را بلد نيستند و راه چاره‌اى هم براى نجاتشان از شر مشركين و از استضعاف در برابر
عذاب و
فتنه آنان سراغ ندارند.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله « حیلة »، ص ۶۱۹.
