حلل الموشیة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حُلَل‌المَوْشِیَّة، کتابی به عربی درباره تاریخ شهر
مراکش،
مغرب و
اندلس، از نویسنده‌ای ناشناخته است و نام کامل آن الحلل‌الموشیَّة فی ذکر الأخبار المراکشیَّة است.
الحلل‌الموشیة (جامه‌های نگارین) به رغم حجم اندک، دربردارنده مطالب تاریخی ارزنده‌ای درباره دولتهای
مرابطون ،
موحدون و
مرینیان در مغرب و
اندلس است. نویسنده در آغاز
و پایان کتاب
سلطان غنی‌باللّه (حک: ۷۵۵ـ۷۶۰، ۷۶۳ـ۷۹۳)، از فرمانروایان
بنونصر ، را ستوده است و همین مطلب، این ظن را تقویت می‌کند که وی
اندلسی بوده و در دربار این سلطان مقام مهمی داشته است.
تألیف این کتاب به
تشویق و دستور سلطان غنی صورت گرفت.
پناهندگی
لسان‌الدین ابن‌خطیب ، وزیر غنی‌باللّه، به دربار مرینیان مغرب و خودداری ایشان از بازپس دادن او،
خشم غنی‌باللّه را برانگیخت که دخالت وی را در امور مغرب، حتی پس از
قتل لسان‌الدین در ۷۷۶،
در پی‌داشت، به گونه‌ای که غنی‌باللّه کوشید به دو دستگیها و فتنه‌های داخلی در مغرب دامن زند. به نظر مصححانِ کتاب، تألیف الحلل‌الموشیة نیز به همین منظور بوده است، اما معلوم نیست غنی‌باللّه چگونه می‌خواسته است با بهره‌برداری از این کتاب، به اهداف خویش دست یابد.
هنگام تألیف کتاب (۷۸۳)، شهر مراکش در محاصره لشکریان
احمدبن أبی‌سالم مرینی بود و سرانجام، با کشته‌شدن رقیب او
عبدالرحمان‌بن علی مرینی ، که با تحریک و حمایت غنی به حکومت مراکش دست یافته بود، شهر پس از نُه
ماه محاصره، گشوده شد.
نویسنده کتاب که نمی‌خواسته در مناقشه‌های سیاسی دخالت کند،
احتمالا به سبب مشکلاتی، نام خویش را به عنوان مؤلف پنهان کرده است.
برخی، همچون ناشران چاپِ نخست کتاب، لسان‌الدین ابن‌خطیب را نویسنده آن دانسته‌اند و مقدمه استوار و ادیبانه کتاب نیز این نظر را تقویت کرده است.
در نسخه پاریس و نسخه‌ای که در اختیار خاورشناس اسپانیایی، گایانگوس، قرار داشته،
ابن بطوطه (متوفی ۷۷۸) نویسنده الحلل‌الموشیة دانسته شده است، اما با توجه به این‌که نویسنده تاریخ تألیف را ۷۸۳ ثبت کرده
و نیز با توجه به مطالبی از کتاب که مشتمل بر حوادث سالهای پس از درگذشت لسان‌الدین و ابن‌بطوطه است، این ادعاها مردود است.
گایانگوس نیز اذعان داشته که پذیرش این‌که ابن‌بطوطه نویسنده الحلل‌الموشیه بوده، بسیار دشوار است.
عَلوش، پژوهشگر
یهودی مغربی، در مقدمه چاپ دوم کتاب، براساس گفته دو تن از مورخان متأخر، مؤلف کتاب را
ابوعبداللّه محمدبن ابی‌العلاءبن‌سِماک مالِقی دانسته است. این دو مورخ عبارت‌اند از:
ابوالربیع سلیمان حوات (متوفی ۱۲۳۱)، مؤلف مغربی
کتاب الروضة المقصودة و الحلل الممدودة فی مآثر بنی سودة ، و
ابوعبداللّه محمدبن محمد مشهور به
ابن‌موقِّت (متوفی ۱۳۶۹)، که در میان منابع کتاب خویش،
السعادة الأبدیة فی‌التعریف بمشاهیر الحضرة المراکشیة،
ابن‌سماک مالقی را مؤلف الحلل‌الموشیة خوانده است. ابن موقت به منبع مورد استفاده‌اش اشاره‌ای نکرده است و احتمال دارد از نسخه‌های خطی دیگری آگاهی داشته که تاکنون به دست محققان نرسیده است.
هدف از تألیف الحلل‌الموشیه، به نوشته مؤلف آن در مقدمه،
بررسی تاریخ شهر
مراکش از بدو تأسیس تا زمان مؤلف است. در این کتاب، به اجمال، از سبب تأسیس شهر مراکش و بانی آن و گاه از برخی رویدادهای سیاسی، نظامی و عمرانی مربوط به شهر سخن رفته است.
بیشتر مطالب آن، تاریخی و راجع به سلسله‌های پیش‌گفته و بدون ارتباط با عنوان کتاب‌اند. الحلل‌الموشیة مانند دیگر تواریخِ محلی نیست و به‌ندرت درباره بناهایی چون
قصر ،
بازار ،
مسجد ،
حمام و محلات یا شخصیتهای ممتاز آگاهی به دست می‌دهد.
تبویب مطالب کتاب براساس دوران حکمرانی امیران هر سلسله است که ذیل هر یک، نام و القاب او و اسامی پسران و وزیران، محدوده فرمانروایی و رویدادهای پراهمیت و به‌ویژه لشکرکشی از مغرب به
اندلس، و در پایان، گاه سیره وی ثبت شده است.
برخی از مهم‌ترین عناوین کتاب، به ترتیب، عبارت‌اند از: سبب و تاریخ ساخت شهر
مراکش ،
دلیل قیام
مرابطون ،
ظهور شیخ
عبداللّه‌بن یاسی ن،
امارت یوسف‌بن تاشفین،
فتوحات و جنگهای امیر مرابطون،
نبرد مشهور زَلّامة،
چهار لشکرکشی امیرِ مرابطون به
اندلس ،
ویژگیهای امیرالمسلمین تاشفین علی‌بن یوسف و لشکرکشیهای او به
اندلس،
ظهور
ابوعبداللّه محمدبن تُومَرْت ملقب به المهدی و فعالیتهایش،
جنگهای
مرابطون با
موحدون و محاصره مراکش،
ذکر حوادث دوره
تاشفین‌بن علی‌بن یوسف و
ابراهیم‌بن تاشفین ،
ویژگیهای حوادث دوره
عبدالمؤمن‌بن علی موحدی ،
دیگر فرمانروایان موحدون و حوادث زمان آنان،
و اصل و نسب و نام حاکمان
بنی‌مرین تا زمان تألیف کتاب در ۷۸۳.
گزارش رویدادها به ترتیب زمانی‌اند
و اساس کار نویسنده بر خلاصه‌نویسی، با اتکا به منابع گوناگون است.
با مقایسه این کتاب با
الأنیس‌المطرب ، نوشته ابن ابی‌زرع فاسی، که تاریخ حکمرانان مغرب و شهر فاس است، به نظر می‌آید نویسنده الحلل الموشیه آن کتاب را الگوی خود قرار داده است.
مؤلف در نقل حوادث پیش از خود، به صراحت گفته که به مورخان پیشین اعتماد کرده است.
برخی از کسانی که او از آثارشان استفاده کرده است، عبارت‌اند از:
ابویحیی ابن‌الیسع‌بن عیسی‌بن حزم اندلسی محمدبن خلف ، مؤلف
البیان الواضح ابوبکربن‌الصیرفی ، مؤلف
الانوار الجلیة فی اخبار الدولة المرابطیة قَطّان ابن‌صاحب‌الصلاة ، مؤلفِ
المَنُّ بالامامة ابن‌بُجَیر عبداللّه‌بن احمد زُهْری بَینَق ابوبکر ابن‌عربی ، مؤلف
عارضة الاَحْوَذی فی شرح سنن‌الترمذی ابوعلی ملیانی
و
ابن‌رَشیق قیروانی .
در این کتاب، نویسنده به تبارشناسی بربران اهمیت داده و کوشیده است آنان را
عرب و از نسل
حِمْیَر یا
مُضَر معرفی کند که زبانشان دگرگون شده است.
آوردن اسامی قبایل محلی بربر شمال
افریقا ،
مناسبات درونی آنان، ذکر بعضی خُلقیات بربرها،
معرفی کتابهایی به
زبان بربری و تحولات آیین آنان تا دوره مؤلف،
اطلاعاتی است که به شناخت بربرها کمک می‌کند.
بخشی از اطلاعات کتاب درباره تاریخ
اندلس است و چون ماجرای گذشتن سپاه
مرابطون و
موحدون از
دریا به قصد یاری به مسلمانان
اندلس، موضوع پراهمیتی است، مؤلف هرکدام از این گذرها را ذیل عنوانی جداگانه شرح داده است.
مناسبات دولتهای شمال افریقا با دولتهای
اسلامی اندلس، نظیر
بنی‌عبّاد ،
و درگیری این دولتهای
اندلسی با مسیحیان در دوره فعالیتهای مسیحیان برای بازپس‌گیری
اندلس نیز گزارشهایی درباره
اندلس‌اند. نویسنده درباره تشکیلات نظامی و تقسیمات سپاه بربران و نیز آیینهای نظامی و درباری هم اطلاعاتی داده که جالب توجه است.
تمرکز نویسنده بر مغرب و
اندلس بوده، ولی گزارش‌گونه‌هایی از دیگر مناطق
اسلامی هم داده است.
اطلاعات الحلل‌الموشیه درباره زندگی اجتماعی اندک، ولی ارزشمند است، از جمله برخورد با اهل ذمه در مغرب،
و نام کالاهای ساخت داخل و خارج ممالک
اسلامی، از جنگ‌افزارهای جواهرنشان تا لباسهای متنوع و انواع
عطر .
همچنین حاوی گزارشی است از به‌کارگیری مقصوره‌ای با اشکال هندسی، که علاوه بر داشتن ارزش هنری، برای حفظ جان امیر، هنگام حضور در
مسجد ، کاربرد داشت.
نثر کتاب، جز در مقدمه، ساده و روان است و نثر مراسلات پرشمار آن هم چندان مغلق نیست.
اشعاری برای کمک به توضیح بهتر موضوع یا کاستن از خشکی مطالب،
به تناسب، لابه‌لای مطالب آمده‌اند.
از الحلل الموشیه نسخ‌خطی متعددی به جای‌مانده است. کهن‌ترین آن‌ها نسخه خطی رباط به شماره ۲۳۰۰ک است که در ۹
ذیقعده ۱۱۲۹ نوشته شده است. دو نسخه خطی دیگر در رباط (ش ۱۴۲۸د، با تاریخ کتابت ۷ ربیع‌الاول ۱۲۹۵؛ و ش ۱۵۳۶د، به تاریخ ۷ ذیقعده ۱۳۳۶) و نیز یک نسخه شخصی در فاس (به تاریخ آخر رمضان ۱۲۹۸)، از دیگر نسخه‌های یافته شده این کتاب‌اند.
علاوه بر اینها، نسخه‌هایی در
پاریس ،
لیسبون ،
واتیکان ،
لیدن ،
مادرید ،
الجزایر و
جامع زیتونه تونس وجود دارد. نسخه جامع زیتونه کامل‌ترین نسخه موجود است و مستشرق فرانسوی، لووی
پرووانسال (متوفی ۱۹۵۶)، و
سی طالب جرجاوی (محقق مراکشی) هم نسخه‌هایی از این کتاب را در اختیار داشته‌اند.
الحلل الموشیه در میان مستشرقان اروپایی شهرت بسیار یافته است. کوندی، مستشرق اسپانیایی، در بخشهایی از کتابش، (تاریخ تسلط عربها در اسپانیا)، که در ۱۸۲۰/ ۱۲۳۵ به اسپانیایی نوشته، از آن استفاده کرده است، بی آن‌که اشاره‌ای به منبع خویش کرده باشد.
اما رینهارد ـ
دوزی ، مستشرق هلندی،
کوندی را به استفاده از ترجمه دقیق اسپانیاییِ کتاب الحلل الموشیة متهم ساخته است. ظاهراً در اواخر سده یازدهم/ هفدهم، مترجم اسپانیایی ناشناسی آن را ترجمه کرده و نسخه‌ای از این ترجمه تصادفاً در اواخر سده سیزدهم/ نوزدهم در الجزایر پیدا شده بود. نسخه دیگری از آن در کتابخانه ملی مادرید ــ که کوندی مدتی مدیر آن بودــ نگهداری می‌شد، ولی هر دو نسخه ناپدید شدند.
دوزی این کتاب را جزو منابع اثر خویش، (تاریخ مسلمانان
اندلس ــ که در ۱۸۶۱ آن را به زبان فرانسه چاپ کرده )ذکر نموده است. وی ترجمه بخشهایی از این کتاب را بعداً در ضمیمه کتاب خود، به نام (نوشته‌های عربی)، منتشر ساخت.
میشل اماری ، مستشرق
ایتالیایی ، نیز بخش کوتاهی از الحلل الموشیة را در ضمیمه کتابش، (
کتابخانه عربی سیسیل )، آورده است.
فرانسیسکو کودیرا ، مستشرق اسپانیایی، هم در کتابش، (سقوط و اضمحلال دولت
مرابطون در
اسپانیا )، از الحلل الموشیة استفاده کرده است.
امبروزیو هویسی میراندا ، مستشرق اسپانیایی، کتاب الحلل الموشیة را به‌طور کامل به اسپانیایی ترجمه کرد و در ۱۳۳۰ش/۱۹۵۱ در شهر تطوان به چاپ رساند.
الحلل الموشیة فی ذکر الاخبار المراکشیة نخستین‌بار در اواخر
ربیع‌الآخر ۱۳۲۹/ اواخر آورlightgt;کتاب الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف
اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، ج۱، ص۲۶ـ۲۷. zwnj;مانspan class=ده است. کهنیل ۱۹۱۱، به کوشش بشیر فورْتی، از روی یک نسخه خطی کهن و بخشهایی از چند نسخه خطی دیگر، در تونس به چاgt;پ رسید. این چاپ پر از اشتباه و افتادگی و فاقد فهرست است.
دومین بار این کتاب را
علوش در ۱۳۱۵ش/ ۱۹۳۶ در
رباط چاپ کرد. علوش کار خود را بر نسخه خطی‌ای که
لووی پرووانسال به وی اهدا کرده بود، و نیز نسخه خطی
کتابخانه الجزایر به شماره ۱۱۳۲ و دو بخشی که دوزی در سده سیزدهم/ نوزدهم به چاپ رسانده بود، استوار ساخت. چاپ علوش نیز به علت توجه نکردن به دیگر نسخه‌های خطی موجود در اروپا، اشتباهات زیادی داشت و تنها ویژگی آن دارا بودن فهارس و بیان اختلاف نسخه‌های مورد استفاده‌اش بود. ترجمه هویسی میراندا به اسپانیایی براساس همین چاپ صورت گرفت.
در ۱۳۵۸ش/ ۱۹۷۹، سهیل زکّار و عبدالقادر زمامه الحلل الموشیة را در
دارالبیضاء (
کازابلانکا ) به چاپ رساندند، که براساس دو نسخه خطی کهن رباط، نسخه خطی شخصی در
فاس (مغرب)، و دو نسخه چاپی است و مصححان کوشیده‌اند اشتباهات چاپهای پیشین را مرتفع کنند و متن تهذیب‌شده‌ای در اختیار پژوهشگران قرار دهند. علاوه بر ضبط اختلاف نسخ، ضبط لاتینی اعلام،
برخی توضیحات روشنگرانه در پانویسها و مقایسه رویدادها با مندرجات دیگر آثار تاریخی،
از جمله کارهای آنان در تصحیح این کتاب بوده‌است.
(۱) میکله آماری، المکتبة العربیة الصقلیة: نصوص فی التاریخ و البلدان و التراجم و المراجع، لایپزیگ ۱۸۵۷، چاپ افست بغداد.
(۲) ابن‌ابی‌زرع، الأنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، رباط ۱۹۷۲.
(۳) ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون.
(۴) ابن‌سوده، دلیل مؤرّخ المغرب الأقصی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۵) ابن‌موقت، السعادة الأبدیة فی التعریف بمشاهیر الحضرة المراکشیة، چاپ حسن جلاب و احمد متفکر، مراکش ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۶) ابی‌الربیع
سلیمان حوات، الروضة المقصودة و الحلل الممدودة فی مآثر بنی‌سودة، چاپ عبدالعزیز تیلانی، فاس ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۷) عبدالرحمان عطبه، مع المکتبة العربیّة: دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۸) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعوم الاسلامیة، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
(۹) کتاب الحُلَل المَوْشِیَّة فی ذکر الاخبار المراکشیة، لمؤلف
اندلسی من اهل القرن الثامن الهجری، چاپ سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۱۰) طاهر احمد مکی، «الحلل الموشیة فی الاخبار المراکشیة»، حولیّات کلیة دارالعلوم، ش ۵ (۱۹۷۴ـ۱۹۷۵).
(۱۱) احمدبن خالد ناصری، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ احمد (بن جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ ۲۰۰۵.
(۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۱۳) Ahmad b Muhammad Makkari, The history of the Mohammedan dynasties in Spain, tr Pascual de Gayangos, London ۱۸۴۰, repr ۲۰۰۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الحلل الموشیه»، شماره۶۴۶۴.
