حاشیة معالم الدین (مازندرانی، محمد صالح بن احمد)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب حاشیه معالم الدین، از مشهورترین تالیفات
محمد صالح بن احمد مازندرانی، (متوفای ۱۰۸۱ ق)، این کتاب پس از نگارش مورد توجه و عنایت علمای اصولی قرار گرفته است.
نویسنده از فصل بندی کتاب معالم پیروی کرده است با این تفاوت که حاشیه ملا محمد صالح از خطبه کتاب معالم تا بحث
روایت مرسله کتاب ادامه دارد و تقریبا تا انتهای مطلب ششم که مبحث اخبار است ادامه دارد و مباحث
نسخ،
قیاس و
استصحاب،
اجتهاد و تقلید و
تعادل و تراجیح را در بر ندارد.
علت ناقص گذاشتن حواشی، در کتابهای دیگر مؤلف ذکر نشده و در متن کتاب نیز دلیل آن مشخص نشده است.
مؤلف صرفا پیرو نظریات
صاحب معالم نیست، بلکه در بسیاری موارد دارای ابتکارات و نظریات جدیدی می‌باشد. مثلا در بحث
اجتماع امر و نهی، اگر چه صاحب معالم اجتماع امر و نهی را محال می‌داند، اما ملا محمد صالح با تبیین تغایر جهت به سبب اعتبار، این اجتماع را محال نمی‌داند.
احاطه مؤلف به حواشی صاحب معالم و فرزندش محمد بن حسن در توضیح و تفسیر معالم به این کتاب اعتبار خاصی داده است. گاهی نیز در مقام دفاع از نظر صاحب معالم به حواشی فرزندش جواب می‌دهد مثل «و لا یرد علیه ما اورده ولده قدس سره...»
از دیگر نکات مثبت کتاب اینکه به
حکایت و نقل با واسطه از منابع و مآخذ اکتفا نشده، بلکه مؤلف به صورت مستقیم از منابع نقل قول می‌کند که از عبارت‌های کتاب معلوم است مثل: «ابن الحاجب صرح فی شرح المفصل...، و قال قطب الدین هذا الدلیل...»
کتاب از معدود حواشی معالم است که اکثر منابع و مآخذ مذکور در معالم را مشخص کرده و برای استفاده محققین از منابع اولیه کلمات صاحب معالم بسیار مفید می‌باشد.
در بعضی مباحث که درک واضح نظریه‌ای مشکل است مثل بحث مقدمه واجب و تفصیل بین مقدمه‌ای که سبب باشد و مقدمه‌ای که سبب نباشد، که منسوب به
سید مرتضی است، مؤلف خواننده را به تامل بیشتر
دعوت می‌کند.
اگر چه بنای مؤلف بر اختصار حواشی کتاب است، اما حواشی مفصلی نیز دارد. به عنوان مثال در مباحثی مثل مطلق و مقید، این سوال را مطرح می‌کند که آیا با نسخ مدلول امر دلالت آن بر جواز باقی می‌ماند یا نه، که دارای مطالب با ارزشی است.
مؤلف نه تنها به شرح مباحث اصلی کتاب توجه دارد، بلکه حتی به موارد جزئی مثل بیان معانی لغات نیز عنایت دارد مثل معنی
لفظ اخترم بمعنای مات و یا فری به معنای قطع کردن و دیگر موارد.
نویسنده، حواشی
سلطان العلما را با نام سلطان المحققین در کتاب ذکر می‌کند و در موارد نادری به این حواشی متعرض می‌شود مثل صفحات ۱۸۲ و ۱۸۸ که نظریه مشهور سلطان العلماء راجع به مجاز نبودن استعمال مطلق در مقید را نمی‌پذیرد.
مؤلف از منابع و مآخذ فراوانی چه از
شیعه و چه از
اهل سنت استفاده کرده است
کتاب حاشیه ملا محمد صالح به صورت مستقل یا منضم به حاشیه سلطان العلماء در سال ۱۲۷۸ ش چاپ شده است. نوشتن آن پس از مقابله با دو
نسخه صحیح به وسیله آقای علیرضا خوانساری در سال ۱۲۷۵ ش به پایان رسیده است. نسخه حاضر همراه با حاشیه سلطان با چاپ سنگی چاپ شده است.
ملا صالح مازندرانی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
