جمال‌الدین محمد بن عمر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمال‌الدین محمد بن عمر بن احمـد بن هبـة اللّه بن محمد بن ابی‌جَراده،
فقیه ، ریاضیدان و شارح آثار ریاضی در
قرن هفتم است.
آل‌ابی‌جراده، از خاندانهای مشهور علمی،
سیاسی و مذهبی بودند که از قرن اول تا هفتم در
عراق و
شام زندگی می‌کردند.
نسبت این خاندان به ابی‌جراده عامربن صَعصَعَه می‌رسد که از مشهورترین افراد در دوره
عرب جاهلی و نیای مشترک یکی از
قبایل مهم عرب بود.
پس از اسلام، از قرن اول تا هفتم، افراد متعددی از این
خاندان ، به‌ویژه در
حلب و شهرهای اطراف آن، به شغلهای مهم دولتی، از جمله
قضاوت ، می‌پرداختند.
جمال‌الدین محمد تقریباً آخرین
عضو سرشناس این خاندان بود.
پدرش فقیه و
مورخ و قاضی مشهور اهل حلب (۵۸۸ -۶۶۰) بود.
در منابع تاریخی،
از زندگی یکی از افراد خاندان ابی‌جراده یاد شده که طبق قرائن، از جمله دوره زندگی او، احتمالاً جمال‌الدین محمد بن عمر است؛ البته به ریاضیدان بودن او اشاره‌ای نشده است، شاید به سبب اشتهار افراد این خاندان در پرداختن به
علوم دینی و قضاوت، گرچه گفته شده است که افراد این خاندان به امور علمی می‌پرداخته‌اند.
به نوشته ابن‌ابی‌الوفا،
محمد بن عمر در ۶۳۵ به
دنیا آمد.
دستنویسی از نسخه ثابت بن قُرّه از
کتاب الکرة والاسطوانة ارشمیدس وجود دارد که آن را جمال‌الدین محمد
استنساخ کرده است.
بر اساس آنچه در انجامه این دستنویس آمده، جمال‌الدین در زمان استنساخ آن، در
ربیع‌الاول ۶۷۶، در حَماه (شهری
باستانی در شمال‌غربی
سوریه )
زندگی می‌کرده است. منابع دیگری نیز از زندگی او در
حماه یاد کرده‌اند.
جمال‌الدین در این شهر
حدیث روایت می‌کرد
و به قضاوت
اشتغال داشت.
به نوشته صفدی،
او از چهار تن از فقهای حلب، به‌نامهای ابی‌عبداللّه برزالی، ابی‌رَواحَه، ابن‌قمیره و ابن‌خلیل، درس آموخت.
در ابتدای دستنویسی از جمال‌الدین،
او شاگرد ابوعبداللّه محمد بن سالم واصل حموی، مورخ و
ادیب و فقیه
شافعی حلب (۶۴۰ـ۶۹۷)، ذکر شده است.
برخی نویسندگان،
خاندان ابی‌جراده را
شیعه دانسته‌اند، اما در منابع به
حنفی بودن جمال‌الدین اشاره شده است.
زمان
وفات وی را ۶۹۴
ثبت کرده‌اند
و نیز ۶۹۵،
اما در نسخه خطی یکی از آثار جمال‌الدین،
که در ۶۹۱ استنساخ گردیده، از او با دعاهایی یاد شده که در مورد درگذشتگان به‌کار می‌رود.
ابن‌تغری بردی
شهر حماه، و صَفَدی
قصبه نقیرین را
محل دفن او دانسته‌اند.
فرزند او، نجم‌الدین عمر، نیز به قضاوت اشتغال داشته است.
از جمال‌الدین تاکنون سه عنوان
کتاب شناسایی شده است.
کتاب مهم‌ترین آنها، تحریر
کتاب قطوع الاسطوانة و بسیطها، گزارشی از
کتاب قطوع الاسطوانة و بسیطها نوشته ثابت بن قرّه است. ثابت در این
کتاب به بررسی
قطوع در استوانه‌ای مستدیر و مایل پرداخته و جمال‌الدین در تحریر خود به
ندرت چیزی به
رساله ثابت افزوده است.
تحریر او از رساله ثابت، در اصل، توضیحِ جمله‌هایی است که ثابت در رساله خود آورده است.
جمال‌الدین این توضیحات را در انتهای نوشته‌های ثابت آورده است نه به صورت یادداشتهایی جداگانه، به‌طوری‌که تعداد یادداشتهای‌این تحریر، با تعداد جمله‌های رساله اصلی برابر است.
از این
کتاب تاکنون یک نسخه خطی شناسایی شده است.
سزگین این نسخه خطی را نه رساله‌ای از جمال‌الدین، که تنها نسخه خطی از رساله ثابت بن قرّه دانسته است.
دیگر
کتاب جمال‌الدین، شرح الاشکال الکریة، شرحی است بر
کتاب منلائوس،
دانشمند یونانی (زندگی در حدود
سال صد
میلادی )، در باره کره‌ها، که در ترجمه‌های عربی با نام الاشکال الکریة معرفی شده است.
این
کتاب را اسحاق بن حُنَین به عربی ترجمه کرده است و برخی دانشمندان، از جمله ماهانی، ابوالفضل هروی، محیی‌الدین مغربی و نصیرالدین طوسی، شرحهایی بر این
کتاب منلائوس نوشته‌اند. از شرح جمال‌الدین بر این
کتاب، یک نسخه شناسایی شده و ریزفیلمی (میکروفیلمی) نیز از آن در
کتابخانه مرکزی
دانشگاه تهران موجود است.
سومین
کتاب جمال‌الدین، تجرید اقلیدس فی‌المناظر
نام دارد که رونویسی کمابیش بدون اختلاف از
کتاب المناظر یا اختلاف المناظر نوشته اقلیدس و ترجمه احتمالی اسحاق بن حنین یا ثابت بن قرّه است.
اهمیت این
دستنویس ــ گذشته از چند رأی جمال‌الدین که در آن ذکر شـده در آن است که دسـت‌کـم دو
دهه پـس از بازنـویسـی بسیار مشهور نصیرالدین طوسی از این
کتاب با عنوان تحریر المناظر در ۶۵۱،
باز هم نسخه‌ای از ترجمه
کهن کتاب المناظر بازنویسی شد.
از این
کتاب نیز تاکنون یک
نسخه شناسایی شده است.
(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۳۸۳- ۱۳۹۲/۱۹۶۳ - ۱۹۷۲.
(۳) احمد امین، حیاتی، قاهره ۱۹۶۶.
(۴) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۵) خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۶) محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
(۷) عباس قمی،
کتاب‌الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم) بی‌تا).
(۸) دیوید ا، کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
(۹) محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۱۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمال‌الدین محمد بن عمر»، شماره۴۸۳۱.
