• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جحفه (دانشنامه‌بزرگ‌اسلامی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: جحفه (مقالات مرتبط).

جُحْفه، شهری کهن در عربستان ، در نزدیکی کرانه‌های دریای سرخ و از میقاتگاه‌های حاجیان می‌باشد. و محلی بین مکه و مدینه است و این عنوان در باب حج به کار رفته است.


ویرانه‌های این شهر متروک در ۱۸۹ کیلومتری شهر مکه
[۱] فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، ص۳، شم‌ ۶میقات الحج، ۱۴۱۷ق.
و ۱۵ کیلومتری شهر رابغ واقع است.
[۲] جاسر، حمد، المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۴۱۵، ریاض، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
و تا مدینه هفت منزل است.
[۳] جواهر الکلام،ج۱۸،ص۱۱۰.    
این شهر در ابتدا مَهیَعه نام داشت.

این نام در لغت به معنای جایگاه وسیع و پهناور است،
[۴] ابن منظور، لسان، ذیل هیع.
و با موقعیت جغرافیایی سرزمینی که شهر در آن واقع بود، همخوانی داشت؛ سرزمین پهناوری که از یک سو به غدیرخم و وادی خرار و از دیگر سو به دریای سرخ منتهی می‌گردید.
[۵] فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، ج۱، ص۸۳، میقات الحج، ۱۴۱۷ق، س ۳، شم‌ ۶.


پیشینۀ مهیعه به روزگار پیش از اسلام می‌رسد.
به گزارش برخی از منابع دورۀ اسلامی، در آن روزگار به سبب افزایش جمعیت مکه، اعراب بنی عبیل ناگزیر به ترک مکه و مهاجرت از آن‌جا شدند و در مهیعه سکنا گزیدند؛ اما بر اثر وقوع سیلابی شدید، دچار خسارات جانی و مالی بسیار شدند.
از این‌رو به سبب ستمی که در نتیجۀ این پدیدۀ طبیعی بر بنی عبیل رفت، مهیعه از آن پس جحفه نام گرفت.
[۶] کلبی، هشام، الاصنام، ج۱، ص۶، به کوشش احمد زکی، مطبعة الامیریه، ۱۳۲۲ق/۱۹۱۴م.
[۷] ابن حبیب، محمد، المحبر، ج۱، ص۳۸۵، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، بیروت، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.    
[۸] طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۰۸.

به گزارش ابن قتیبه این رویداد در ۸۰ق/۶۹۹ م به وقوع پیوسته، و از آن سال این شهر جحفه خوانده شده است.
[۹] ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، ج۱، ص۲۰۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.


میقات‌، جایی است که برای احرام تعیین شده است و برای عمره حج، پنج موضع است: «اول: ذو الحلیفه... دوم: عقیق... سوم: جحفه... چهارم: یلملم... پنجم: قرن المنازل.»
[۱۰] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۳۱، کتاب الحج، القول فی المواقیت.    
و «کسی که بر هیچ یک از میقات‌ها عبور نمی‌کند، برایش جایز است که از محاذات یکی از آن‌ها احرام ببندد و اگر در راه دو میقات باشد بنابر احتیاط (واجب) باید از محاذات هر یک از آن دو که از مکه دورتر است محرم شود، و بهتر آن است که در محاذات میقات دیگر (میقات نزدیک‌تر) تجدید احرام نماید.»
[۱۱] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۳۲، کتاب الحج، القول فی المواقیت.، مسالة ۴.    
امام خمینی همچنین در تحریرالوسیله می‌فرماید: و «کسانی که (از راه دور) برای عمره مفرده به مکه مشرف می‌شوند و باید به یکی از مواقیت معروفه بروند، نمی‌توانند بدون احرام از میقات تجاوز کنند و در صورت تجاوز، واجب است به میقات برگردند و از آنجا مُحرم شوند، و اگر کسی نتوانست برگردد هرجا که هست مُحرم شود.»
[۱۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۶۰، مساله ۷.    
پس «کسانی که با هواپیما به جده می‌روند نمی‌توانند از جده یا حدیبیه‌ مُحرم شوند بلکه باید به یکی از مواقیت مثل جُحفه بروند و از آنجا مُحرم شوند و اگر از مدینه بروند باید از مسجد شجره مُحرم شوند و در این حکم فرقی بین این که قصد عمره تمتع یا مفرده داشته باشند نیست، و حدیبیه‌ میقات عمره مفرده است برای کسانی که در مکه هستند.»
[۱۳] موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۵۹، مساله ۳.    
به بیان دیگر «کسانی که با هواپیما به حج می‌روند و می‌خواهند بعد از حج به مدینه‌ مشرف شوند احتیاط آن است که بدون احرام بروند «جده» و از اهل اطلاع مورد اعتماد تحقیق کنند؛ اگر جده یا «حده» معلوم شد محاذی با یکی از میقات‌ها است از آنجا مُحرم شوند و الا بروند به میقات دیگر مثل جُحفه‌ و از آنجا مُحرم شوند، و اگر نتوانستند به جُحفه یا به میقات دیگر بروند با نذر از جده مُحرم شوند، و بهتر آن است که در «حده» تجدید احرام کنند اگرچه لازم نیست.»
[۱۴] موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۵۷، مساله۷.    
همان‌طور که گذشت یکی از میقات‌هاى پنج گانه عمره تمتع و نیز عمره مفرده جحفه است که میقات اهل شام، مصر، مغرب و کسانى است که عبورشان از این مسیر است.
[۱۵] جواهر الکلام،ج۱۸،ص۱۱۳.    
[۱۶] مهذب الاحکام ،ج۱۳،ص۱۶و۱۷ .

میقات اهل مدینه در حال اختیار، مسجد شجره است؛ لیکن هنگام ضرورت چون بیماری و ضعف مى‌توانند از جحفه محرم شوند.
[۱۷] جواهر الکلام،ج۱۸،ص۱۱۰و۱۱۱.    
[۱۸] مناسک حج،ج۱،ص۸۲.    

کسى که وظیفه‌اش احرام از مسجد شجره است، چنانچه بدون احرام از آن بگذرد، مى‌تواند در جحفه محرم شود. بر مسئله ادعاى اجماع شده است،
[۱۹] مستند الشیعة،ج۱۱،ص۱۸۰و۱۸۱.    

لیکن برخى معاصران، احتیاط واجب را در برگشتن به مسجد شجره و احرام از این میقات دانسته‌اند.
[۲۰] مناسک حج (مراجع)، ص۱۱۷.


جحفه در پیش از اسلام بر سر راه بازرگانی مکه به مدینه ــ که از جملۀ آبادترین راه‌های جزیرةالعرب به شمار می‌رفت ــ واقع بود
[۲۱] مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، ج۱، ص۹۹،قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۲۲] مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام،ج۱، ص۱۰۱، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
و در رویدادهای تاریخ صدر اسلام از آن یاد شده است.
پیامبر (ص) به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه به جحفه رسید و از آن‌جا برخلاف معمول راه غرب را در پیش گرفت و از رابغ الرمل گذشت و بدین ترتیب از منطقۀ نفوذ قریش خارج شد و خود را به مدینه رساند.
[۲۳] مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، ج۱، ص۱۰۱، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

پیش از غزوه بدر نیز دو سریه در نزدیکی جحفه به فرماندهی عبیدة بن حارثه و سعد بن ابی وقاص رخ داد.
[۲۴] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری،ج۲، ص۷، بیروت، دارصادر.    
[۲۵] واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۱۰-۱۱، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۲۶] مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵، بیروت، ۱۹۶۵م.

ماجرا از این قرار بود که گروهی از دشمنان پیامبر (ص) از جمله قبیلۀ بنی زهره به هنگام لشکرکشی کفار قریش به سوی بدر ، در جحفه به دلایلی دچار ترس و وحشت گردیدند.
از این‌رو از جنگ سر باز زدند و از جحفه بازگشتند.
[۲۷] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۲، ص۱۳-۱۴، بیروت، دارصادر.    
[۲۸] واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۴۲-۴۵، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۴م.


پیامبر (ص) جحفه را میقات حاجیان مصر و شام و اهالی مغرب قرار داد؛ تا از آن‌جا برای مناسک حج مُحْرِم گردند.
[۲۹] شافعی، محمد، الام، ج۲، ص۱۵۰، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۳م.
[۳۰] طوسی، محمد، النهایة، ج۱، ص۲۱۰، بیروت، دارالکتاب العربی.    

جحفه در نخستین سده‌های اسلامی همچنان در مسیر راه‌های بازرگانی و ارتباطی جزیرةالعرب قرار داشت
[۳۱] ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م.    
و از مهم‌ترین سکونتگاه‌های دائمی میان شهرهای مکه و مدینه به شمار می‌آمد.
آب مورد نیاز اهالی آن از چاه تأمین می‌گردید و طوایف بنی عامر
[۳۲] اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۲۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م.    
[۳۳] ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۱۷۸، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.
و بنی سلیم مهم‌ترین ساکنان آن بودند.
[۳۴] یعقوبی، احمد، «البلدان»، ص۳۱۴، همراه الاعلاق النفیسة (نک‌ : هم‌، ابن رسته).

جحفه از آن روی که در نزدیکی کرانۀ دریای سرخ جای داشت، بارکده‌ای برای نواحی پیرامونی به شمار می‌رفت
[۳۵] قدامة بن جعفر، «الخراج»، ص۱۸۷، همراه المسالک و الممالک (نک‌ : هم‌، ابن خردادبه).
[۳۶] ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، ج۱، ص۱۳۷، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
و دارای بازاری برای داد و ستد کالاهایی بود که به آن‌جا می‌آمد.
[۳۷] ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۴۸، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.


توسعۀ این شهر طی سدۀ ۴ق با برپایی دیواری بر گرد آن برای امنیت بیشتر، ادامه یافت.
[۳۸] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۷-۷۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    

ابوعبید بکری در اواخر سدۀ ۵ ق/۱۱م، از وجود دو مسجد به نام‌های مسجدالنبی و مسجدالائمه در دو سوی جحفه خبر می‌دهد.
[۳۹] ابو عبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، ج۱، ص۳۶۷-۳۶۸، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

پس از این سده جحفه اگرچه سکونتگاه پرجمعیتی بود،
[۴۰] ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، ج۱، ص۱۴۲، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
از آبادی گذشتۀ آن به شدت کاسته شد.
نخستین‌بار یاقوت در سدۀ ۷ق/۱۳م، به ویرانی جحفه اشاره دارد.
بر پایۀ گزارش او جحفه در آن روزگار به روستایی بزرگ تنزل یافته بود.
[۴۱] یاقوت، بلدان، ج۲، ص۳۵.

در سدۀ ۸ ق/۱۴م، جحفه به مکانی غیرمسکونی بدل گشت.
[۴۲] ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۸۰، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.

در اواخر سدۀ ۹ق/ ۱۵م، جحفه کارکرد مذهبی خود را به عنوان میقاتگاه نیز از دست داد و حاجیان از رابغ محرم می‌گردیدند،
[۴۳] قلصادی، علی، رحلة، ج۱، ص۱۴۴، به کوشش محمد ابوالاجفان، تونس، ۱۹۷۸م.
اما در سدۀ ۱۳ق/۱۹م، جحفه موقعیت مذهبی خود را باز یافت.
[۴۴] میرزا داوود، سفرنامه، ج۱، ص۸۸، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴۵] حسام‌السلطنه، سلطان مراد، سفرنامۀ مکه، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۴ش.

امروزه تنها ویرانه‌های شهر قدیمی جحفه باقی‌مانده است.
[۴۶] جاسر، حمد، المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۴۱۵، حاشیه ۲، ریاض، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.


از مهمترین آثار تاریخی جحفه می‌توان به ویرانه‌های قصر علیا اشاره کرد که از عناصر معماری دورۀ خلافت عباسی به شمار می‌آید.
در کنار این قصر مخروبۀ آثار بازار شهر قدیمی جحفه نیز دیده می‌شود.
در سال‌های اخیر امکانات مذهبی و بهداشتی برای زائران مکه که در این مکان محرم می‌شوند، ساخته شده است.
[۴۷] فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، میقات الحج،ج۱، ص۹۱-۹۳، ۱۴۱۷ق، س ۳، شم‌ ۶.


(۱) ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، بیروت، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
(۲) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م.
(۳) ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.
(۴) ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
(۵) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶) ابن منظور، لسان.
(۷) ابو عبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۸) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
(۹) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
(۱۰) ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
(۱۱) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م.
(۱۲) جاسر، حمد، المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ریاض، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
(۱۳) حسام‌السلطنه، سلطان مراد، سفرنامۀ مکه، به کوشش رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۴ش.
(۱۴) شافعی، محمد، الام، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۳م.
(۱۵) طبری، تاریخ.
(۱۶) طوسی، محمد، النهایة، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۱۷) فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، میقات الحج، ۱۴۱۷ق، س ۳، شم‌ ۶.
(۱۸) قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک (نک‌ : هم‌، ابن خردادبه).
(۱۹) قلصادی، علی، رحلة، به کوشش محمد ابوالاجفان، تونس، ۱۹۷۸م.
(۲۰) کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی، مطبعة الامیریه، ۱۳۲۲ق/۱۹۱۴م.
(۲۱) مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، بیروت، ۱۹۶۵م.
(۲۲) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۲۳) مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۲۴) میرزا داوود، سفرنامه، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۲۵) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۲۶) یاقوت، بلدان.
(۲۷) یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسة (نک‌ : هم‌، ابن رسته)

۱. ↑ فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، ص۳، شم‌ ۶میقات الحج، ۱۴۱۷ق.
۲. ↑ جاسر، حمد، المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۴۱۵، ریاض، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۳. ↑ جواهر الکلام،ج۱۸،ص۱۱۰.    
۴. ↑ ابن منظور، لسان، ذیل هیع.
۵. ↑ فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، ج۱، ص۸۳، میقات الحج، ۱۴۱۷ق، س ۳، شم‌ ۶.
۶. ↑ کلبی، هشام، الاصنام، ج۱، ص۶، به کوشش احمد زکی، مطبعة الامیریه، ۱۳۲۲ق/۱۹۱۴م.
۷. ↑ ابن حبیب، محمد، المحبر، ج۱، ص۳۸۵، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، بیروت، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.    
۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۰۸.
۹. ↑ ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، ج۱، ص۲۰۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۰. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۳۱، کتاب الحج، القول فی المواقیت.    
۱۱. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۳۲، کتاب الحج، القول فی المواقیت.، مسالة ۴.    
۱۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۶۰، مساله ۷.    
۱۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۵۹، مساله ۳.    
۱۴. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۳۱، مناسک حج، ص۵۷، مساله۷.    
۱۵. ↑ جواهر الکلام،ج۱۸،ص۱۱۳.    
۱۶. ↑ مهذب الاحکام ،ج۱۳،ص۱۶و۱۷ .
۱۷. ↑ جواهر الکلام،ج۱۸،ص۱۱۰و۱۱۱.    
۱۸. ↑ مناسک حج،ج۱،ص۸۲.    
۱۹. ↑ مستند الشیعة،ج۱۱،ص۱۸۰و۱۸۱.    
۲۰. ↑ مناسک حج (مراجع)، ص۱۱۷.
۲۱. ↑ مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، ج۱، ص۹۹،قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۲. ↑ مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام،ج۱، ص۱۰۱، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۳. ↑ مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، ج۱، ص۱۰۱، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۴. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری،ج۲، ص۷، بیروت، دارصادر.    
۲۵. ↑ واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۱۰-۱۱، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۴م.
۲۶. ↑ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵، بیروت، ۱۹۶۵م.
۲۷. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۲، ص۱۳-۱۴، بیروت، دارصادر.    
۲۸. ↑ واقدی، محمد، المغازی، ج۱، ص۴۲-۴۵، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۴م.
۲۹. ↑ شافعی، محمد، الام، ج۲، ص۱۵۰، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۳م.
۳۰. ↑ طوسی، محمد، النهایة، ج۱، ص۲۱۰، بیروت، دارالکتاب العربی.    
۳۱. ↑ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م.    
۳۲. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۲۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م.    
۳۳. ↑ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۱۷۸، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.
۳۴. ↑ یعقوبی، احمد، «البلدان»، ص۳۱۴، همراه الاعلاق النفیسة (نک‌ : هم‌، ابن رسته).
۳۵. ↑ قدامة بن جعفر، «الخراج»، ص۱۸۷، همراه المسالک و الممالک (نک‌ : هم‌، ابن خردادبه).
۳۶. ↑ ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، ج۱، ص۱۳۷، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
۳۷. ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۳، ص۴۸، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
۳۸. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۷-۷۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۳۹. ↑ ابو عبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، ج۱، ص۳۶۷-۳۶۸، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۴۰. ↑ ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، ج۱، ص۱۴۲، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.    
۴۱. ↑ یاقوت، بلدان، ج۲، ص۳۵.
۴۲. ↑ ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۸۰، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
۴۳. ↑ قلصادی، علی، رحلة، ج۱، ص۱۴۴، به کوشش محمد ابوالاجفان، تونس، ۱۹۷۸م.
۴۴. ↑ میرزا داوود، سفرنامه، ج۱، ص۸۸، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴۵. ↑ حسام‌السلطنه، سلطان مراد، سفرنامۀ مکه، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۴ش.
۴۶. ↑ جاسر، حمد، المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۴۱۵، حاشیه ۲، ریاض، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۴۷. ↑ فضلی، عبدالهادی، «الجحفة»، میقات الحج،ج۱، ص۹۱-۹۳، ۱۴۱۷ق، س ۳، شم‌ ۶.


• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جحفه»، ج۱۷، ص۶۴۵۶.    
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، جلد۳، صفحه۵۰-۵۱.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : احرام | حج | دیدگاه های فقهی امام خمینی | فقه | مواقیت
جعبه ابزار