جایگاه علم کلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از جمله
علوم اسلامی،
علم کلام و مباحث کلامی می‌باشد. علم کلام در نزد
ائمه امامیه (علیهم‌السّلام) از آن‌چنان اهمیتی برخوردار بوده است که ایشان نه تنها خود به بحث و تجزیه و تحلیل مسائل کلامی می‌پرداختند، گروهی را نیز در
مکتب خود برای بحث‌های اعتقادی
تربیت می‌کردند.
قرآن کریم علوّ مقام عالمان را با عبارتی ویژه بیان نموده و فرموده است: «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ اُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ»
خداوند مقام مؤمنان را بالا می‌برد و به عالمان درجاتی اعطا می‌کند.
ارشاد جاهلان و منحرفان از چنان اهمیّت و ارزشی برخوردار است که
رسول گرامی (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به
علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: اگر فردی را به راه راست
ایمان هدایت نمایی، نزد خداوند از تمام آنچه در دایره شعاع خورشید قرار دارد برتر است. "وَ اَیْمُ اللهِ لَئِنْ یَهْدِی اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلی یَدَیْکَ رَجُلاً خَیرٌ لَکَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیهِ الشَّمْسُ وَ غَرِبَتْ".
چنان که بیان گردید پاسداری از سنگرهای اعتقادی،
جهاد بزرگ در راه خدا است و این دو از شئونات
پیامبران و
اوصیاء آنان می‌باشد. نیازمندی دیگر
علوم دینی به
علم کلام نیز دلیل دیگری بر اهمیت این علم است.
بنابراین،
متکلمان راستین پرچمداران
دفاع از مرزهای اعتقادی
اسلام بوده و عهده‌دار رسالت تبلیغی و ارشادی پیامبران می‌باشند. و این منصب بار سنگینی از مسئولیت را بر دوش آنان می‌گذارد که هر گاه با
تعهد لازم به انجام آن
همّت گمارند، پاداشی عظیم را از جانب خداوند بزرگ دریافت خواهند نمود.
مطالعه
تاریخ اسلام و متفکران اسلامی گویای این واقعیت است که علم کلام در گذشته، مورد اهتمام و عنایت
مسلمانان بوده و در نتیجه رجال علمی بلند آوازه‌ای از
متکلمان اسلامی را به
جامعه اسلامی تحویل داده است و از این رهگذر آثار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که از میراث‌های گران‌بهای فکری و دینی به شمار می‌روند.
در دوران حیات
امام باقر و
امام صادق (علیه‌السّلام) که به عللی زمینه مناسب برای احیای تفکر دینی فراهم آمد، این دو آموزگار الهی، دانشمندان برجسته‌ای را در رشته‌های مختلف علوم دینی و غیر دینی
تربیت نمودند که در میان آنان متکلمان از منزلت ویژه‌ای برخوردار بودند، تا آنجا که امام صادق (علیه‌السّلام)
هشام بن حکم را در میان عده‌ای از اصحاب خود که هشام جوان‌ترین آنان بود، بیش از دیگران
تکریم نموده فرمود: «هذا ناصرنا بقلبه و لسانه و یده».
هشام می‌گوید: امام صادق (علیه‌السّلام) درباره «
ابن طیار» از من پرسید، گفتم: از دنیا رفت، امام (علیه‌السّلام) فرمود:
خداوند او را رحمت کند و مسرور سازد، وی از مدافعان سرسخت مکتب ما
اهل بیت بود.
و
نضر بن صباح گوید: امام صادق (علیه‌السّلام) به
عبدالرحمن بن حجاج می‌فرمود: با مردم
مدینه تکلم کن (به بحث‌های کلامی بپرداز) زیرا من دوست دارم در میان
رجال شیعه مانند تو دیده شود.
متفکر فرزانه
شهید مطهری در این باره کلامی دارد که یادآوری آن در این جا مناسب است، گفته است: «
ائمه اهل البیت (علیهم‌السّلام) نه تنها خود به بحث و تجزیه و تحلیل مسائل کلامی می‌پرداختند، گروهی را نیز در مکتب خود برای بحث‌های اعتقادی تربیت می‌کردند، هشام
بن الحکم همه برجستگی‌اش در علم کلام بود، نه در فقه یا حدیث یا
تفسیر. امام صادق (علیه‌السّلام) او را که در آن وقت جوانی نو خط بود از سایر اصحابش بیشتر گرامی می‌داشت و او را بالا دست دیگران می‌نشاند، همگان در تفسیر این عمل اتفاق نظر دارند که این تجلیل‌ها فقط به علت متکلم بودن هشام بوده است. امام صادق (علیه‌السّلام) با مقدم داشتن هشام
متکلم بر ارباب
فقه و
حدیث، در حقیقت می‌خواسته است ارزش بحث‌های اعتقادی را بالا برد و کلام را بالا دست فقه و حدیث بنشاند. بدیهی است که این گونه رفتارهای ائمه اطهار تاثیر بسزایی در ترویج علم کلام داشته و در اینکه عقل شیعی از ابتدا عقل کلامی و فلسفی گردد».
علم کلام و مباحث اعتقادی در
حوزه‌های علمیه نباید از علوم و دروس جنبی قلمداد گردد، بلکه در حقیقت از اصلی‌ترین علوم و دروس دینی و حوزوی می‌باشد، به گفته برخی از محققان، این علم در گذشته نه چندان دور، در
حوزه نجف، از اعتبار و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و هم در مرحله سطح و هم در مرحله خارج مورد بحث و تحقیق قرار داشت، ولی متاسفانه رفته رفته به دست فراموشی سپرده شد و یکباره از جرگه دروس حوزوی حذف گردید.
علامه طباطبائی (قدس سره) در این باره فرموده است: «فن الکلام فن شریف یذب عن المعارف الحقة الدینیة، غیران المتکلمین من المسلمین اساؤا فی طریق البحث...»
متروک و مهجور شدن این علم، موجب شد که در روند تکاملی و منظم این علم وقفه به وجود آید و در نتیجه تاریخ، مبادی، مسائل و قواعد آن فراموش گردد، تا آن جا که امروزه برخی، همان مسائلی را که در نخستین دوره ظهور این علم مورد توجه متکلمان بوده است، تحت عنوان «کلام جدید» مطرح می‌نمایند و....
در برخی از
احادیث که از
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) روایت شده از علم کلام و متکلمان
نکوهش گردیده، و از
مجادله در
دین به طور مطلق
نهی شده است، عده‌ای با استناد به این روایات بحث‌های کلامی را مطلقاً مذموم و نامشروع می‌شمارند.
پاسخ این است که اگر کسی به تاریخ کلام و فضای کلامی عصر
امامان به ویژه عصر امام باقر و امام صادق (علیهما‌السّلام) آشنا باشد می‌داند که این مذمّت‌ها ناظر به کدام کلام و جدال کلامی است، در آن روزگار که شرایط نسبتاً مناسبی برای مباحثات دینی پدید آمده بود، گروهی ناآزموده و فاقد صلاحیت کافی خود را متکلم دانسته و به خود اجازه می‌دادند که در همه زمینه‌ها ـ حتی پیرامون
ذات الهی ـ به تفکر و مناظره بپردازند، و این روش نادرستی بود که جز
ضلالت و گمراهی به دنبال نداشت و مذمت‌های ائمه از کلام و متکلمان ناظر به این گروه است، و این مطلب از مراجعه به روایات به روشنی به دست می‌آید که یک نمونه را یادآور می‌شویم:
یونس بن یعقوب گوید: من در محضر امام صادق (علیه‌السّلام) بودم، در این هنگام فردی از اهل
شام که خود را متکلم و
فقیه می‌دانست وارد شد و روی به جانب امام کرده، گفت: برای مناظره با شاگردان تو به این جا آمده‌ام.
امام (علیه‌السّلام) ـ روی به من نموده، گفت: ای یونس کاش تو در علم کلام مهارت داشتی تا با او
مناظره می‌کردی!
گفتم: فدایت شوم من از شما شنیدم که از کلام نهی کرده و متکلمان را نکوهش می‌نمودی.
امام (علیه‌السّلام) فرمود: آن نکوهش متوجه کسانی است که آنچه من می‌گویم را رها کرده و به دلخواه خود سخن می‌گویند، آنگاه دستور داد تا به در سرای رفته هر یک از شاگردان متکلم امام را که دیدم نزد او آورم، و من
حمران بن اعین،
ابوجعفر احول،
هشام بن سالم،
قیس بن ماصر را نزداو آوردم، دیری نگذشت که هشام
بن حکم نیز بر آن حضرت وارد شد، و او که از نظر سن از همه ما کوچکتر بود بسیار مورد
تکریم امام قرار گرفت و درباره‌اش فرمود: «ناصرنا بقبله و لسانه ویده»، آنگاه اصحاب امام یک به یک با فرد شامی مناظره نمودند، و سرانجام هشام
بن حکم او را شکست داد و او به امامت حضرت صادق (علیه‌السّلام)
اقرار نمود.
آنگاه امام (علیه‌السّلام) نقاط قوت و ضعف مناظره هر یک از اصحاب خود را بیان نمود و هشام
بن حکم را بسیار تحسین کرد و فرمود: «مثلک فلیتکلَّم النّاس» همانند تو باید با مخالفان مناظره نماید.
چگونه می‌توان گفت: بحث‌های استدلالی پیرامون عقاید دینی از طرف ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) ممنوع گردیده است با آنکه آنان خود عمیق‌ترین بحث‌ها را در این زمینه انجام داده‌اند؟
مذمت و نهی آنان در این باره ناظر به امور زیر است:
۱. بحث درباره حقیقت ذات الهی که فراتز از توانایی
فکر و اندیشه
بشر است و تفکر در آن جز مایه گمراهی نخواهد بود، چنانکه از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده که فرمود: «اِیّاکُمْ وَ الْکَلاَم فِی الله، تَکَلَّموا فی عَظَمتِه وَ لا تَکلَّمُوا فِیه فَاِنَّ الْکَلامَ فِی اللهِ لا یَزْداد اِلاّ تِیهاً: »
از کلام درباره
خدا برحذر باشید، درباره عظمت خداوند تکلم کنید، ولی درباره ذات او تکلم نکنید، زیرا کلام در این باره جز
حیرت چیزی، را نمی‌افزاید.
۲.
افراط در مجادله و بالا گرفتن آن که مایه
خصومت و دشمنی گردد، چنانکه
ابوبصیر گوید از امام باقر (علیه‌السّلام) شنیدم که می‌فرمود: «اَلْخُصومَة تَمْحَقُ الدّینَ وَ تَحْبِطُ الْعَملَ وَ تُورثُ الشَّکَ».
خصومت، دین را نابود و عمل را تباه کرده، مایه
شک و تردید می‌گردد.
وی از امام صادق (علیه‌السّلام) نیز روایت کرده که فرمود: «لا یُخاصِمُ الاّ رَجلٌ لَیسَ لَه وَرعٌ اَوْ رَجلٌ شاکٌّ: »
جز فرد بی‌تقوا و شاک دست به خصومت نمی‌زند.
۳. استناد به آراء و اقوال صاحبان مذاهب نادرست و ترک آراء ائمه طاهرین که رای صحیح و استوار می‌باشد، چنانکه در روایتی که از
اصول کافی نقل کردیم، امام صادق (علیه‌السّلام) علت نکوهش متکلمان را همین مطلب بیان نمود، همچنین
ابوعبیده گوید امام باقر (علیه‌السّلام) به من فرمود:
«اِیّاکَ وَاَصْحابَ الْخُصُوماتِ وَالْکَذّابین عَلَینا فَاِنَّهُم تَرکُوا ما اُمِروا بِعِلْمِه وَ تَکَلَّفُوا عِلْمَ السَّماءِ:»
از اصحاب خصومات و تکذیب کنندگان ما برحذر باش، زیرا آنان آنچه را که مامور به فراگیری به آن می‌باشند (دانستنی‌های ضروری) را رها کرده خود را در مورد آگاهی نسبت به آسمان (مطالب غیر ضروری) به زحمت انداخته‌اند.
۴. از روایت اخیر وجه دیگری نیز استفاده می‌شود و آن اینکه متکلمان در آن زمان به بحث‌هایی غیر ضروری می‌پرداختند و این امر مانع از فراگیری مطالب لازم دینی بود.
ابومنصور طبرسی مؤلف کتاب ارزشمند «
الاحتجاج» در این باره کلامی دارد که از نظر گرامی خوانندگان می‌گذارنیم: «آنچه مرا بر تالیف این کتاب برانگیخت، عدول و صرف‌نظر نمودن گروهی از
علمای امامیه از طریق احتجاج و روش جدال ـ هر چند بر حق ـ می‌باشد، به گمان آنان پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و
ائمه (علیهم‌السّلام) هرگز
مجادله نکرده و به پیروان خود نیز اجازه نداده‌اند، بلکه آنان را نهی کرده و آن را نکوهش نموده‌اند، من بر آن شدم تا کتابی را تالیف کنم که دربرگیرنده نمونه‌هایی از جدال به حق بهره گرفته‌اند و نهی آنان از مجادله متوجه افراد ناتوان است که نمی‌توانند دین را به خوبی بیان کنند، نه برجستگان و آزمودگان در روش
احتجاج که بر اهل لجاج غالب می‌آیند، بلکه آنان از جانب
ائمه (علیهم‌السّلام) به انجام این کار ماموریت یافته و بدین جهت به منزلت‌های والا دست یافته و فضیلت‌هایشان رواج یافته است».
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جایگاه علم کلام و منزلت متکلمان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۱۶.
