• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جابر بن حیّان (مقاله‌دوم)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


منبع: جابر بن حیّان (مقاله‌دوم)
مقالات مرتبط: جابر بن حیّان.


جابر بن حیّان (۱۲۰-۱۹۸ق)، از دانشمندان شیعه و از اصحاب و شاگردان امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) بود و از آن حضرت علومی را فراگرفته است. وی شیمی‌دانی پرکار، مخترع برخی ترکیبات شیمیایی، و کارشناس در عرصه‌هایی چون ادبیات، طب، نجوم و ... بود.


ابوموسی جابر بن حیّان بن عبدالله طوسی کوفی صوفی طرسوسی، اصل وی خراسانی بود،
[۱] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
ولی خود به سال ۱۲۰ق
[۲] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
در کوفه به دنیا آمد. پدرش احتمالا همان عطاری است که در سال ۱۰۷ق به جرم هواداری بنی عباس و تشیع دستگیر شد و به فرمان آخرین حاکم اموی خراسان به قتل رسید. گفته شده که وی بیشتر اوقات در کوفه اقامت داشت،
[۳] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۹.
[۴] ابن قتیبه دینوری، احمد ین داوود، الاخبار الطوال، ص۳۴.
[۵] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۰.    
ولی از ترس حاکم وقت، دایماً در حال نقل و انتقال بود
[۶] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
و به بلاد و سرزمین‌هایی چون سوریه، مصر و هند مسافرت کرد.
[۷] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۹.


جابر از اصحاب
[۸] سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۱۴۶.    
[۹] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۰.    
و شاگردان امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) بوده و از آن حضرت علومی را فراگرفته است.
[۱۰] جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف الاسلامی، ج۶، ص۲۲۸.
[۱۱] طرابیشی، جورج، معجم الفلاسفه، ص۲۲۹.
از دیگر اساتید او، حر بن حمیری است که در آثار خود بارها از او نام برده و علوم زیادی را از وی آموخته است.
[۱۲] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۸.
خالد بن یزید بن معاویه
[۱۳] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۲.    
و شخصی به نام اذن الحمار منطقی نیز از دیگر اساتیدش بوده‌اند.
[۱۴] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۸.


از شاگردان جابر می‌توان خرقی، ابن عیاض مصر ی، اخمیمی
[۱۵] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
و یحیی بن ابی بکر برمکی
[۱۶] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۸.
را نام برد.

جابر شیمیدانی پرکار،
[۱۷] بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۴، ص۳۰۷.
[۱۸] سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، ج۱، ص۶۶۵.
مخترع برخی ترکیبات شیمیایی،
[۱۹] عطیه، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۵۴۹.
[۲۰] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۱۰۴.    
فیلسوف اسلامی
[۲۱] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
و کارشناس در عرصه‌هایی چون ادبیات،
[۲۲] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
طب،
[۲۳] عطیه، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۵۴۹.
نجوم و غیره
[۲۴] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۲۴۴.
بود.
ابن طاووس و گروهی دیگر وی را از دانشمندان شیعه دانسته‌اند،
[۲۵] سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۱۴۶.    
[۲۶] جمعی از نویسندگان، زندگی نامه علمی دانشمندان اسلامی، ج۱، ص۳۵۰.
ولی الندیم او را در شمار اهل سنت ذکر کرده است. وی مدتی در خدمت برمکیان بود
[۲۷] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
و با جعفر بن یحیی برمکی همنشینی داشت.
[۲۸] عطیه، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۵۴۹.


جابر سرانجام در سال ۱۹۸ق
[۲۹] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ص۱۲۴.    
در توس درگذشت.
[۳۰] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
در تاریخ درگذشتش اختلاف است.
[۳۱] بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۲۴۹.    
[۳۲] سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، ج۱، ص۶۶۴.
[۳۳] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۶.    
[۳۴] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۱۰۴.    


جابر دارای آثار و تالیفات بسیار زیادی در موضوعات مختلف بود. برخی شمار آن را بالغ بر سه هزار کتاب و رساله می‌دانند.
[۳۵] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۹.
وی تالیفی در کاربرد اسطرلاب دارد که در بردارنده هزار مسئله بی نظیر است.
[۳۶] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۲۰-۴۲۲.    

آثار و تالیفات جابر که در منابع آمده، عبارت‌اند از:
• کتاب الاسطقس؛ • کتاب اسطقس الاس الی البرامکه؛ • کتاب اسطقس الاس الثانی الیهم الکمال هو الثالث الیهم؛ • الواحد الکبیر؛ • الواحد الصغیر؛ • الرکن البیان؛ • الترتیب النور؛ • الصبغ الاحمر؛ • الخمائر الکبیر؛ • الخمائر الصغیر؛ • التدابیر الرائـیّه؛ • کتاب یعرف بالثالث؛ • الروح الزیبق؛ • الملاغم؛ • الجوانیّه الملاغم؛ • البرانیّه؛ • العمالقه الکبیر؛ • العمالقه الصغیر؛ • البحر الزاخر البیض (۲جلد)؛ • الدم الشعر النبات (۲جلد)؛ • الاستیفاء؛ • الحکمة؛ • المصونة؛ • التبویب الاملاح (۲ جلد)؛ • الاحجار (۲جلد)؛ • کتاب ابی قلمون التدویر؛ • الباهر التکریر؛ • الدرة المکنونه؛ • البدوح الخالص؛ • الحاوی؛ • القمر؛ • الشمس؛ • الترکیب الفقه الحیوان (۲ جلد)؛ • البول؛ • التدابیر؛ • الاسرار؛ • کیمان المعادن الکیفته السماء (۷جلد)؛ • الارض (۷جلد)؛ • المجردات؛ • الکامل المدخ؛ • فضلات الخمائر؛ • العنصر الخواص؛ • التذکیر؛ • البستان؛ • السیول روحانیة؛ • عطارد الاستنتما؛ • الانواع البرهان؛ • الجواهر الاصباغ؛ • الرائحة اللطیف؛ • المنی الطین؛ • الملح؛ • الحجر؛ • الحق الاعظم؛ • الالبان البیعه ما بعد الطبیعة التلمیح الفاخر الصارع الافرئد؛ • کتاب الصادق الروضة الزاهر التاج الخیال تقدمة المعرفة الزرانیخ؛ • کتاب الهی؛ • کتاب الی خاطف؛ • کتاب الی جمهور الفرئحی؛ • کتاب الی علی بن یقطین؛ • کتاب مزارع الصناعة؛ • کتاب الی علی بن اسحاق البرمکی التصریف الهدی تلبین الحجارة الی منصور بن احمد البرمکی اغراض الصنعة الباهت عرض الاعراض اللاهوت الثلاثین کلمة الصفات العشرة النعوث العهد السبعة؛ • کتاب الحی؛ • کتاب الحکومة؛ • کتاب البلاغة المشاکلة؛ • کتاب خمسة عشر؛ • کتاب الکفوء؛ • کتاب الاحاطة؛ • کتاب الوراق؛ • کتاب القبّة؛ • کتاب الضبط الاشجار المواهب المخنقه الاکلیل الخلاص؛ • کتاب الوجیه؛ • کتاب النقد؛ • کتاب الطاهر؛ • کتاب لیلة؛ • کتاب المنافع؛ • کتاب اللعبه؛ • کتاب المصادر؛ • کتاب الجمع؛ • رسائل فی الحجر (۱۰ رساله)؛ • رسائل فی النبات (۱۰ رساله)؛ • فی الاحجار (۱۰ رساله)؛ • التصحیح المعنی؛ • الایضاح الهمة؛ • المیزان؛ • الاتفاق؛ • الشرط الفضلة؛ • التمام الاعراض؛ • مصححات فوثاغورس؛ • مصححات سقراط؛ • مصححات فلاطن؛ • مصححات ارسطالیس؛ • مصححات ارسیجانس؛ • مصححات ارکاغانیس؛ • مصححات امورس؛ • مصححات دیمقراطیس؛ • مصححات حربی؛ • کتاب الزمرده؛ • کتاب الانموذج؛ • کتاب المهجة سفر الاسرار؛ • کتاب البعید؛ • کتاب الفاضل؛ • کتاب العقیقه؛ • البلورة؛ • الساطع؛ • الاشراق؛ • المخایل؛ • المسائل؛ • التفاضل؛ • التشابه؛ • التفسیر التمییز؛ • الکمال و التمام؛ • الضمیر الطهاره؛ • المبتداء بالریاضه؛ • المدخل الی الصناعه التوقف؛ • الثقة بصحة العلم؛ • التوسط فی الصناعه المحنته؛ • الحقیقه الاتفاق و الاختلاف؛ • السنن و الحیره؛ • الموازین؛ • السر الغامض؛ • المبلغ الاقصی المخالفه؛ • الشرح الاعرامی فی النهایة الاستقصاء؛ • کتاب النقد (التفسیر)؛ • الطبیعة الفاعلة الاولی (نار)؛ • الطبیعة الثانیة (ماء)؛ • الطبیعة الثالثة (ارض)؛ • الطبیعة الرابعة (هواء)؛ • السلوة الکامل الحبوة الزحل المریخ الشمس الاکبر الشمس الاصغر الزهرة؛ • کتاب عطارد القمر الاکبر؛ • کتاب یعرف بخاصیة نفسه المثنی الحاصل میدان العقل العین النظم شرح اقلیدس شرح المجسطی المرایا الجاروف الریاض»؛ • کتاب الملک سیصد اثر در فلسفه؛ • ۱۳۰۰ اثر در حیل مثل تقاطر؛ • ۱۳۰۰ اثر در صنایع و آلات حرب؛ • پانصد اثر در طب مثل المجسمه و التشریع؛ • پانصد اثر در ردّ و نقض فلاسفه؛ • کتاب‌های زیادی در خواص اشیاء کتاب‌های زیاد و نیکو در عزایم (افسون‌ها و ادعیه که برای احضار پریان و جنیان خوانند)
[۳۷] دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، ج۵، ص۶۴۱۸.
؛ • چند کتاب در نیرنگ‌ها؛ • چند کتاب در زهد و موعظه؛ • چند کتاب در منطق طبق رای ارسطالیس؛ • کتاب بزرگی در طب؛ • دو کتاب بزرگ و کوچک در طب؛ • الزیج اللطیف سیصد ورق
[۳۸] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۸.    
؛ • اسرار البرانیات؛ • اصول الکیمیاء
[۳۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۴۱.    
[۴۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۲۱۰.    
؛ • الجامع فی الاسطرلاب؛ • الجفر الصادقی (علیه‌السّلام)؛ • جنات الخلد
[۴۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۲۷.    
[۴۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۱۵۰.    
[۴۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۱۲۱.    
خاریینی؛ • خواص الاکسیر؛ • خواص الحروف؛ • الحیل؛ • الحیاة
[۴۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۱۱۳.    
[۴۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۱۲۸.    
[۴۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۱۳۳.    
[۴۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۲۷۱.    
؛ • الدعاء
[۴۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۸، ص۱۸۲.    
؛ •الرحمة الکبیر؛ • الرحمة الصغیر؛ • الرسائل الجابریه؛ • رسالة الجعفریه
[۴۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۱۷۱.    
[۵۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۲۴۴.    
؛ • رسالة فی الامامة؛ • الزیادات فی التدابیر
[۵۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۱۱۱.    
[۵۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۳۱۵.    
؛ • السموم السهل
[۵۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۲۳۱.    
[۵۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۲۶۳.    
؛ • العلم المخزون؛ • الطلسمات؛ • الصافی
[۵۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۴.    
[۵۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۱۷۷.    
[۵۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۳۲۳.    
؛ • السبعین؛ • الفهرست
[۵۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۲۴۰.    
[۵۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۳۸۲.    
؛ • الکامل فی الکیمیاء؛ • کتاب الاعظم فی الکیمیاء؛ • الفضه؛ • القلعی؛ • النحاس؛ • مفاتیح الرموز (حل الطلسم)
[۶۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۷، ص۲۵۷.    
[۶۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۷، ص۲۶۴.    
؛ • رسالة کیمیاء
[۶۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۸، ص۱۹۷.    
؛ • الحدود المقالات (۱، ۲، ۵، ۱۶، ۱۷ و ۲۵)؛ • ابتداء الجزء الاول من کتاب السر المکنون؛ • نخب من کتاب المیزانالصغیر؛ • نخب من کتاب الاشتمال؛ • نخب من کتاب البحث؛ • نخب من کتاب التعریف؛ • نخب من کتاب الحاصل؛ • نخب من کتاب الخمسین؛ • نخب من کتاب الخواص الکبیر؛ • نخب من کتاب الراهب؛ • نخب من کتاب السبعین؛ • نخب من کتاب القدیم؛ • نخب من کتاب التجمیع؛ • نخبة من الجزء الرابع من کتاب الاحجار علی رای بلیناس؛ • اخراج ما فی القوة الی الفعل الامامه؛ • الماجد؛ • مختار رسائل جابر
[۶۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۱۷۱.    
؛ • المفتاح؛ • مفتاح السماح
[۶۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۳۱۴.    
[۶۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۳۳۳.    
؛ • المکتسب فی صناعة الذهب؛ • المنتخب فی صنعة الطلسمات
[۶۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۱۵۶-۱۵۷.    
[۶۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۴۲۰.    
؛ • مهج النفوس
[۶۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۳، ص۲۸۷.    
؛ • النور و الرحمة و النار
[۶۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۴، ص۳۷۹.    
؛ • الذهب؛ • المنافع؛ • المیاه
[۷۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۳۰۵.    
[۷۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۳۱۴.    
؛ • الارشاد فی التعبیر؛ • علل المعادن؛ • نهایة الادب
[۷۲] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱.    
[۷۳] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۶۰.    
[۷۴] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۸۵.    
رسالة الفوز العوالم؛ • رسالة الصنعه رهینة الراهب و رسالة فی موازین علم الکاف.
[۷۵] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
(دیگر منابع:
[۷۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۸.    
[۷۷] طاش کبری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده، ج۱، ص۳۱۹.
[۷۸] جمعی از نویسندگان، خلاصه زندگی نامه علمی دانشمندان، ص۳۸۳.
)

۱. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
۲. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
۳. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۹.
۴. ↑ ابن قتیبه دینوری، احمد ین داوود، الاخبار الطوال، ص۳۴.
۵. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۰.    
۶. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
۷. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۹.
۸. ↑ سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۱۴۶.    
۹. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۰.    
۱۰. ↑ جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف الاسلامی، ج۶، ص۲۲۸.
۱۱. ↑ طرابیشی، جورج، معجم الفلاسفه، ص۲۲۹.
۱۲. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۸.
۱۳. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۲.    
۱۴. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۸.
۱۵. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
۱۶. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۸.
۱۷. ↑ بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۴، ص۳۰۷.
۱۸. ↑ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، ج۱، ص۶۶۵.
۱۹. ↑ عطیه، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۵۴۹.
۲۰. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۱۰۴.    
۲۱. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
۲۲. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
۲۳. ↑ عطیه، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۵۴۹.
۲۴. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۲۴۴.
۲۵. ↑ سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۱۴۶.    
۲۶. ↑ جمعی از نویسندگان، زندگی نامه علمی دانشمندان اسلامی، ج۱، ص۳۵۰.
۲۷. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۵.    
۲۸. ↑ عطیه، احمد، القاموس الاسلامی، ج۱، ص۵۴۹.
۲۹. ↑ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ص۱۲۴.    
۳۰. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
۳۱. ↑ بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۲۴۹.    
۳۲. ↑ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، ج۱، ص۶۶۴.
۳۳. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۳۶.    
۳۴. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۱۰۴.    
۳۵. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۴، ص۱۹۷ـ۱۹۹.
۳۶. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۲۰-۴۲۲.    
۳۷. ↑ دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، ج۵، ص۶۴۱۸.
۳۸. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۴۳۸.    
۳۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۴۱.    
۴۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۲۱۰.    
۴۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۲۷.    
۴۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۱۵۰.    
۴۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۱۲۱.    
۴۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۱۱۳.    
۴۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۱۲۸.    
۴۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۱۳۳.    
۴۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۷، ص۲۷۱.    
۴۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۸، ص۱۸۲.    
۴۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۱۷۱.    
۵۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۲۴۴.    
۵۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۱۱۱.    
۵۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۳۱۵.    
۵۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۲۳۱.    
۵۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۲۶۳.    
۵۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۴.    
۵۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۱۷۷.    
۵۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۳۲۳.    
۵۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۲۴۰.    
۵۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۳۸۲.    
۶۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۷، ص۲۵۷.    
۶۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۷، ص۲۶۴.    
۶۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۸، ص۱۹۷.    
۶۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۱۷۱.    
۶۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۳۱۴.    
۶۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۳۳۳.    
۶۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۱۵۶-۱۵۷.    
۶۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۴۲۰.    
۶۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۳، ص۲۸۷.    
۶۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۴، ص۳۷۹.    
۷۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۳۰۵.    
۷۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۳۱۴.    
۷۲. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱.    
۷۳. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۶۰.    
۷۴. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۸۵.    
۷۵. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۱۰۵.    
۷۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۵، ص۸.    
۷۷. ↑ طاش کبری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده، ج۱، ص۳۱۹.
۷۸. ↑ جمعی از نویسندگان، خلاصه زندگی نامه علمی دانشمندان، ص۳۸۳.


• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «جابر طوسی»، ج۱، ص۲۱۸-۲۲۰.


رده‌های این صفحه : ادیبان قرن 2 (قمری) | اصحاب امام صادق | پزشکان قرن 2 (قمری) | دانشمندان شیعه قرن 2 (قمری) | درگذشتگان سال 198 (قمری) | راویان از امام صادق | راویان از امامان شیعه | راویان موثق شیعه | راویان موثق شیعه قرن 2 (قمری) | زادگان سال 120 (قمری) | شخصیت‌های قرن 2 (قمری) | شیمیدان ها | مؤلفان شیعه قرن 2 (قمری) | منجمان قرن 2 (قمری)
جعبه ابزار