• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ثوریه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ثوریّه، عنوان مذهبی فقهی از مذاهب اهل سنت که به پیشوای آن سفیان ثوری منسوب شده، و دست کم تا سدۀ ۴ق/۱۰م پیروانی داشته است. از این مذهب گاه به تعبیر ثوریه
[۱] مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۴، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۲] مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۵، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
و گاه با عبارت «اصحاب الثوری»
[۳] بغدادی، عبدالقاهر، ج۱، ص۲۱، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۴] عبدالقاهر، بغدادی، ج۱، ص۸۹، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
یاد شده است.


سفیان بن سعید ثوری (د ۱۶۱ق/ ۷۷۸م) شاخص‌ترین عالم اصحاب حدیث در کوفه در عصر خویش است و همان‌گونه که در عصر وی مرسوم بوده، همچون دیگر بزرگان اصحاب حدیث، از رأی پرهیز داشته‌اند. نسایی نام او را در شمار فقیهان برجسته اهل کوفه آورده،
[۵] نسایی، احمد، ج۱، ص۱۲۸، تسمیة من لم یرو عنه غیر رجل واحد، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۶۰ق.    
و ابواسحاق شیرازی او را به عنوان نخستین فقیه کوفه در طبقات پس از تابعین شناخته است.
[۶] ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، ج۱، ص۸۵، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.


مقایسه فتاوای سفیان با ابوحنیفه نشان می‌دهد که نظریات این دو فقیه کوفه تا چه اندازه به هم نزدیک بوده است. با این‌که سفیان به عنوان رئیس اصحاب حدیث کوفه، در مقابل ابوحنیفه و اصحاب رأی قرار داشته، اما در آن عصر آنچه در جهت‌گیری مذاهب نقش جدی‌تری داشته، اشتراک وی با ابوحنیفه در بوم کوفه بوده که این قرابت را موجب شده است. بدین‌ترتیب مذهب ثوریه را باید نخست مذهبی کوفی، و در مقام پسین، متعلق به گرایش اصحاب حدیث دانست. این رابطه نزدیک میان ثوریه و حنفیه زمینه‌ساز آن بوده است که با گذشت حدود یک سده از زمان پیدایی مذهب، تعالیم ثوریه به اندازه‌ای به تعالیم مذهب حنفی نزدیک شود که گاه تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. مقدسی در اواخر سدۀ ۴ق، اشاره به این نکته دارد که در عصر وی، تشخیص ثوریه از حنفیه دشوار بوده، و تنها متخصصی ژرف‌نگر از عهدۀ آن برمی‌آمده است.
[۷] مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۵، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.


در میان شاگردان سفیان که به عنوان مروجان تعالیم او شناخته‌اند، برجسته‌ترین آنان خود فقیهانی با استقلال رأی بودند که انتساب آنان در مذهب به سفیان شایسته نیست. از آن شمار می‌توان کسانی چون وکیع بن جراح ، عبدالله بن مبارک ، عبدالرحمان بن مهدی و ابونعیم فضل بن دکین را نام برد که عالمانی نامدار در عراق و خراسان بودند و در منابع فتاوای آنان نقل شده است.
[۸] یحیی بن معین، التاریخ، ج۳، ص۵۶۰، روایت دوری، به کوشش عبدالله احمد حسن، بیروت، دارالقلم.    
[۹] نسایی، احمد، ج۱، ص۱۲۸، تسمیة من لم یرو عنه غیر رجل واحد، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۶۰ق.    
[۱۰] ابن عساکر، علی، ج۳۴، ص۳۶۴، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
اما در میان شاگردان کوفی و خراسانی او بودند کسانی چون محمد بن یوسف فریابی و عبیدالله بن موسی کوفی که نسبت به نقل آراء فقهی سفیان اهتمام داشتند.
[۱۱] ترمذی، محمد، ج۱، ص۷۳۶، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۱۲] ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، ج۱، ص۸۶، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
ابوالشیخ اصفهانی همچنین به گروهی از دانش‌آموختگان در محل سفیان اشاره دارد که در نسل پس از سفیان در اصفهان به نشر آموزه‌های او اهتمام داشتند و با عنوان «اصحاب ثوری» معرفی می‌شدند.
[۱۳] ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، ج۲، ص۶، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور بلوشی، بیروت، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م.    
[۱۴] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۱.
از میان آنان، به خصوص باید ابراهیم بن قرۀ اصم، عالمی با خاستگاه کاشانی را یاد کرد که در راستای این اهتمام به تألیف کتاب الجامع دست زد که متضمن آموزه‌های سفیان بود.
[۱۵] ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، ج۲، ص۳۷، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور بلوشی، بیروت، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م.    


شواهد گوناگون حکایت از آن دارد که آراء فقهی سفیان پس از نسل شاگردان وی تا مدتها مورد توجه بوده است و کسانی از مذهب او پیروی می‌کرده‌اند. در اوایل سدۀ ۳ق، کسانی چون محمد بن عثمان کوفی و مکتوم بن عباس ترمذی نسبت به نقل آراء وی و نشر آن‌ها در عراق و خراسان اهتمام داشتند.
[۱۶] ترمذی، محمد، ج۱، ص۷۳۶، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
در اواسط همان سده، محمد بن عیسی ترمذی در سنن خود، به طور گسترده به آراء سفیان توجه داشته، و در بخش پایانی کتابش که طریق خود به آراء فقیهان مختلف را معرفی کرده، سفیان ثوری را بر تمامی فقیهان دیگر مقدم داشته است.
[۱۷] ترمذی، محمد، ج۱، ص۷۳۶، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.


از مجموع داده‌ها، به خصوص اشارات ترمذی و ابوالشیخ می‌توان چنین برداشت کرد که مذهب سفیان در طی سدۀ ۳ق در مناطقی از ایران به خصوص خراسان و اصفهان و شاید همچنان کوفه نفوذ داشته، و به رغم محدود بودن پیروانش، به دیدۀ احترام و اهمیت نگریسته می‌شده است. این نکته که ابن ندیم
[۱۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۱.
در نیمه اخیر سدۀ ۴ق، به هنگام معرفی فقیهان اصحاب حدیث، این بخش کتاب خود را با نام سفیان گشوده است، نشان از آن دارد که مذهب سفیان در زمان وی، به عنوان فرد اجلای فقه اصحاب حدیث در عرض مذاهب مالکی و شافعی شناخته می‌شده است.

توضیح مقدسی دربارۀ دشواری تشخیص ثوریه از حنفیه در عصر وی
[۱۹] مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۵، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
و این‌که مقدسی ثوریه را در شمار مذاهبی آورده است که در عصر وی «مندرس» بوده‌اند،
[۲۰] مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۴، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
بدان معنا ست که ثوریه در اواخر سدۀ ۴ق، از یک سو از جهت جمعیت روی به کاستی نهاده، و از دگرسو، به تدریج جذب حنفیه می‌شده‌اند و آثار آنان در حال محو شدن بوده است. اشارۀ مقدسی نشان می‌دهد که این مذهب در عصر وی، در مناطقی از جبال، به خصوص در دینور پیروانی داشته است.
[۲۱] مقدسی، ص۳۰۳، ج۱، ص۹۱، مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.


از عالمانی که در سده‌های ۳ و ۴ق صراحتاً به عنوان پیرو مذهب ثوری شناخته شده‌اند، باید از حمدون قَصّار (د ۲۷۱ق/ ۸۸۴م) شیخ صوفیه ملامتی در نیشابور
[۲۲] سلمی، محمد، ج۱، ص۱۰۹، طبقات الصوفیة، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۸م.    
[۲۳] خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲۴] هجویری، علی، ج۱، ص۱۵۶، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، سن پترزبورگ، ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۶م.
و محمد بن عیسی جلودی (د ۳۶۸ق/۹۷۹م) اهل نیشابور
[۲۵] ابن نقطه، محمد، ج۱، ص۱۰۰، التقیید، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۸ق.    
یاد کرد. از پیروان این مذهب در سدۀ ۵ ق/۱۱م نیز کسانی چون ابوبکر مکی بن جابار دینوری (د ۴۶۸ق
[۲۶] ذهبی، محمد، ج۱۸، ص۴۱۲، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    
) و ابومحمد عبدالرحمان بن حمدونی (د ۵۰۱ ق) اهل همدان
[۲۷] ذهبی، محمد، ج۱۹، ص۲۴۰، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
را می‌توان نام برد.

گرایش صوفیانه که نزد این رجال عموماً دیده می‌شود، با عنایت به جایگاه برجسته سفیان ثوری نزد صوفیه، نشان دهندۀ پیوند میان مذهب ثوری و صوفیه است. این پیوند گاه موجب بروز سوءتفاهم‌هایی نیز شده است؛ از جمله این‌که تعلق عبدالله بن خبیق به روش ابوالحسین نوری
[۲۸] سلمی، محمد، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱، طبقات الصوفیة، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۸م.    
در نسخه‌های تذکرة الاولیاء، به مذهب سفیان ثوری تحریف شده است.
[۲۹] عطار نیشابوری، فریدالدین، ج۱، ص۴، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد قزوینی، تهران، ۱۳۳۶ش.


در سدۀ ۵ ق/۱۱م، هنوز آخرین بازمانده‌های ثوریه وجود داشته‌اند، چه، ابومنصور عبدالقاهر بغدادی (د ۴۲۹ق) به هنگام شمارش گروه‌های مختلف اهل سنت و جماعت، به «اصحاب ثوری» نیز در کنار مذاهب مشهور اشاره کرده است
[۳۰] بغدادی، عبدالقاهر، ج۱، ص۲۱، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۳۱] بغدادی، عبدالقاهر، ج۱، ص۱۸۹، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
اما از سدۀ ۶ ق/۱۲م دیگر نشانی از حضور ثوریه به عنوان مذهبی رایج در دست نیست و یادکرد شهرستانی از اصحاب ثوری
[۳۲] شهرستانی، محمد، ج۱، ص۱۸۷، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
به نظر می‌رسد که متأثر از منابع پیشین فرقه‌شناسی باشد.


(۱) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
(۲) ابن ندیم، الفهرست.
(۳) ابن نقطه، محمد، التقیید، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۸ق.
(۴) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
(۵) ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور بلوشی، بیروت، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م.
(۶) بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۷) ترمذی، محمد، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۸) خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۹) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۰) سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۸م.
(۱۱) شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۱۲) عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد قزوینی، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۱۳) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۱۴) نسایی، احمد، تسمیة من لم یرو عنه غیر رجل واحد، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۶۰ق.
(۱۵) هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، سن پترزبورگ، ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۶م.
(۱۶) یحیی بن معین، التاریخ، روایت دوری، به کوشش عبدالله احمد حسن، بیروت، دارالقلم.

۱. ↑ مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۴، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۲. ↑ مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۵، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۳. ↑ بغدادی، عبدالقاهر، ج۱، ص۲۱، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۴. ↑ عبدالقاهر، بغدادی، ج۱، ص۸۹، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۵. ↑ نسایی، احمد، ج۱، ص۱۲۸، تسمیة من لم یرو عنه غیر رجل واحد، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۶۰ق.    
۶. ↑ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، ج۱، ص۸۵، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
۷. ↑ مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۵، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۸. ↑ یحیی بن معین، التاریخ، ج۳، ص۵۶۰، روایت دوری، به کوشش عبدالله احمد حسن، بیروت، دارالقلم.    
۹. ↑ نسایی، احمد، ج۱، ص۱۲۸، تسمیة من لم یرو عنه غیر رجل واحد، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۶۰ق.    
۱۰. ↑ ابن عساکر، علی، ج۳۴، ص۳۶۴، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
۱۱. ↑ ترمذی، محمد، ج۱، ص۷۳۶، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۱۲. ↑ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، ج۱، ص۸۶، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
۱۳. ↑ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، ج۲، ص۶، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور بلوشی، بیروت، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م.    
۱۴. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۱.
۱۵. ↑ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، ج۲، ص۳۷، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور بلوشی، بیروت، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م.    
۱۶. ↑ ترمذی، محمد، ج۱، ص۷۳۶، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۱۷. ↑ ترمذی، محمد، ج۱، ص۷۳۶، السنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۱۸. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۱.
۱۹. ↑ مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۵، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۲۰. ↑ مقدسی، محمد، ج۱، ص۴۴، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۲۱. ↑ مقدسی، ص۳۰۳، ج۱، ص۹۱، مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۲۲. ↑ سلمی، محمد، ج۱، ص۱۰۹، طبقات الصوفیة، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۸م.    
۲۳. ↑ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۲۴. ↑ هجویری، علی، ج۱، ص۱۵۶، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، سن پترزبورگ، ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۶م.
۲۵. ↑ ابن نقطه، محمد، ج۱، ص۱۰۰، التقیید، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۸ق.    
۲۶. ↑ ذهبی، محمد، ج۱۸، ص۴۱۲، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    
۲۷. ↑ ذهبی، محمد، ج۱۹، ص۲۴۰، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۲۸. ↑ سلمی، محمد، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱، طبقات الصوفیة، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۸م.    
۲۹. ↑ عطار نیشابوری، فریدالدین، ج۱، ص۴، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد قزوینی، تهران، ۱۳۳۶ش.
۳۰. ↑ بغدادی، عبدالقاهر، ج۱، ص۲۱، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۳۱. ↑ بغدادی، عبدالقاهر، ج۱، ص۱۸۹، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
۳۲. ↑ شهرستانی، محمد، ج۱، ص۱۸۷، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ثوریه»، ج۱۷، شماره۶۳۲۴.    


رده‌های این صفحه : اصحاب حدیث | فرق و مذاهب
جعبه ابزار